Ауа райы қолайсыз болып, баланың жалғыз ермегі – гаджеттерге телміріп отыруға айналған кезде, күнделікті тұрмыста кездесетін “сиқырлы таяқшаларды” – шарлар, жастықтар, қағаздарды – қолданып, үйді нағыз зертханаға, күлкі мен командалық рухқа толы ойын алаңына айналдыруға болады. Үй ішіндегі ойындар үшін қымбат жабдықтар қажет емес, бірақ олар моториканы, қиялды және бір-бірімен тіл табысу қабілетін керемет дамытады. Тәжірибе көрсеткендей, неғұрлым қарапайым құралдар болса – ойын соғұрлым қызықты өтеді. Ең бастысы – бірге ойнау!
Қимыл-қозғалыс ойындары
Үйдегі жиһаздар – тамаша кедергілер жолағы, ал үрленген шар – нағыз спорттық жабдықтың орнын баса алады. Төмендегі он идея артық энергияны шығаруға көмектесіп, балаларды тыныш әрекеттерге дайындайды:
- Қолсыз шар (4–10 жас). Үрленген шарды бөлменің бір шетінен екінші шетіне жеткізу – бірақ қолмен ұстауға болмайды. Балалар шарды үрлейді, иықпен, тіземен, мұрынмен итереді – тек құлатып алмауы керек. Қиындату үшін таймер қоюға немесе жастықтардан лабиринт жасауға болады.
- Тасбақа арқасы (3–6 жас). Қатысушылар “тасбақа” болады: арқасына кішігірім жастық қойып, мәреге қарай еңбектейді. Қолмен жастықты ұстауға, не оны сілкіп тастауға болмайды. Жастығын түсірмей, бірінші жеткен жеңімпаз атанады.
- Көлден секір (2–7 жас). Еденге түрлі-түсті майлықтар немесе қағаздар қойыңыз — бұлар “құрақтар”. Бала тек солардың үстімен ғана жүре алады, еденге (яғни “суға”) басуға болмайды. Үлкен балалар үшін құрақтарды кішірейтіп немесе алшақ орналастырыңыз.
- Гулливерлер мен гномдар (4–9 жас). Ересек адам дауыстап: «Гулливер!» — дейді, сонда бәрі ұшардай созылып, бақайшағына дейін тұрады. «Гном!» — дегенде, тізесін құшақтап отыра қалады. Егер шатасып қалсаң — бір рет жерге жату немесе алға домалап түсу керек. Бұл ойын — реакция мен зейінді дамытуға таптырмас жаттығу.
- Тыныш “классик” (4–10 жас). Кілемге немесе еденге скотчпен “классик” ойынының шаршыларын жабыстырыңыз. Балалар жалаңаяқ секіреді, сондықтан төменгі қабаттағы көршілерге еш кедергі болмайды. Егер тас болмаса — түйме не жұмсақ текшені пайдалануға болады.
- Жылтыр баскетбол (4–12 жас). Фольгадан жеңіл доп жасау үшін оны умаждап, дөңгелектеп алыңыз. Оны шелекке әртүрлі қашықтықтан лақтырып көріңіз, біртіндеп артқа шегіне отырып. Бұл ойын дәлдік пен қашықтықты бағалауды үйретеді.
- Лазерлі дәліз (6–11 жас). Орындықтардың арасына түрлі биіктікте жүн жіптер байлап қойыңыз. Бала өзін құпия агент секілді сезініп, жіптерге тимей еңбектеп өтеді. Қиындық деңгейі жіптердің санына қарай реттеледі.
- Қағазбен жарыс (8 жастан бастап). Әр балаға екі А4 парағы беріледі. Біреуінің үстіне тұрып, екіншісін алға қояды, содан соң алдыңғы параққа қадам басады — осылай бөлмені айналып өтеді. Параққа толық табанмен басу керек — бұл тепе-теңдікке жақсы жаттығу.
- Шаңсорғыш-жылан (3–6 жас). Пластик бөтелкеден “шаңсорғыш” жасаңыз: түбін кесіп тастап, мойнына фольгадан жасалған кішкентай шарик салыңыз. Бала бөтелкеге үрлеп, шарикті сызылған жол бойымен жүргізуі керек. Бұл ойын тыныс алу мен үйлесімділікті дамытады.
- Фотостоп (3–12 жас). Көңілді, ырғақты музыка қосыңыз — бәрі еркін билейді. Музыка кенет тоқтағанда, билеп тұрған күйінде қатып қалу керек. Кім қозғалса немесе күліп жіберсе — күлкілі тапсырма орындайды.
Тыныш, дамытушы ойындар
Қимыл-қозғалыс ойындарынан кейін енді есте сақтау, логика және сөйлеу қабілетін жаттықтыратын кез келді. Бұл үшін көп құрал қажет емес — 5–10 минуттай зейін жеткілікті:
- Есте сақтау — барлаушы ойыны (4–8 жас). Он түрлі затты жайып қойып, балаға оларды жарты минуттай көруге мүмкіндік беріңіз. Содан соң екі затты алып тастап: «Қайсысы бөлмеден кетіп қалды?» — деп сұраңыз. Бірнеше раунд қайталап, біртіндеп “жоғалған” заттардың санын көбейтіңіз.
- Сиқырлы қарындаштар (2–6 жас). Әр қарындаш өзін таныстырады: «Мен жасылмын — мен шыршамын» немесе «Мен шөппін». Бұл ойын баланың ассоциация құру қабілетін дамытып, сөз қорын кеңейтеді. Қосымша ретінде әрекет те қосуға болады: «Мен шыршамын, желмен шайқаламын».
- Ас үйдегі математика (3–7 жас). Тамақ дайындау кезінде баладан 3 қасық немесе 2 қызанақ алып келуін сұраңыз. Осылайша, бала санауды үйреніп, зат мөлшерін ұғынады. Үлкенірек балаларға қарапайым бөлшектермен әрекет жасауды ұсыныңыз (мысалы, 1/2 стақан ұн немесе 1/4 литр сүт).
- Дыбыстық себет (4–9 жас). Балаға көзін байлап, белгілі бір дыбыс шығарыңыз: мысалы, қасықты кесе шетіне соғу, қағазды умаждау немесе банка қақпағын шерту. Кішкентай “детектив” қандай зат екенін дыбыс арқылы табуы керек. Бұл — есту қабілетін дамытатын тамаша ойын.
- Логикалық матрешка (3–6 жас). Кішкентай қораптарды бірінің ішіне бірін салып, ең кішкентайына сыйлық (мысалы, жапсырма) жасырыңыз. Бала қораптарды ретімен аша отырып, әрекет тәртібін үйренеді.
- Кескінді судоку (6–10 жас). 4 × 4 тор салып, сандардың орнына смайликтер салыңыз. Бала оларды әр қатар мен бағанда қайталанбайтындай етіп орналастыруы керек. Кейін біртіндеп классикалық судокуға көшуге болады.
- Шифр-ребус (7–12 жас). Әртүрлі ребустарды өзіңіз салып беріңіз немесе дайын ребустарды интернеттен тауып, шешуді ұсыныңыз. Бұл ойын балаларға сөздерді буындарға, дыбыстарға бөлуге және бейнелермен жұмыс істеуге көмектеседі.
- Сөз кестесі (8–12 жас). Қағазға мынадай бағандар сызыңыз: «Аты», «Жануар», «Өсімдік», «Ел», «Қала». Берілген тақырыпқа сәйкес балалар әр бағанға сөз жазуы керек. Екі минут ішінде кім көбірек сөз жаза алса — сол жеңімпаз.
- Саусақтар лабиринті (5–9 жас). Екі параллель лабиринт сызып, баладан оларды бір мезгілде екі қолымен өтуін сұраңыз. Бұл қозғалыс екі ми жартышарының жұмысын үйлестіреді және жазу дағдысын жақсартады.
- Күншуақты есептер (6–8 жас). Шеңбердің ортасына есеп жазыңыз (мысалы, 6 + 3). Бала жауабы қанша болса, сонша «күн сәулесін» шеңберден таратады. Осылайша санау — сурет салуға, ал сурет — математикаға айналады.
Кішкентай балаларға арналған сезіну ойындары
Ең кішкентайлар айналаны дәм, иіс, текстура арқылы танып-біледі. Бұл ойындар қауіпсіз, алдын ала ұзақ дайындықты қажет етпейді және баланың қызығушылығын оятады:
- Тактильді кемпірқосақ (2–4 жас). Бес ыдысқа әртүрлі құрғақ өнімдер салыңыз — күріш, бұршақ, қарақұмық, макарон, манка. Бала көзін жұмып, саусақтарымен ұстап көріп, не екенін табуға тырысады.
- Қазына іздеуші (2–4 жас). Кішкентай ойыншықтарды құрғақ манка салынған контейнерге жасырыңыз. Бала кішкентай қылқаламмен “қазба жұмыстарын” жүргізіп, табылған заттарды жинайды — нағыз кішкентай археолог сияқты. Ойыннан кейін манканы жай ғана ыдысқа қайта салып қою жеткілікті.
- Түймелерді сұрыптау (1,5–4 жас). Балаға түрлі түсті түймелер салынған банка мен бірнеше стақан беріңіз. Түймелерді түстеріне, өлшеміне немесе тесіктерінің санына қарай сұрыптауды ұсыныңыз. Бұл ойын ұсақ моториканы тамаша дамытады.
- Айнадағы эмоциялар (2–5 жас). Ересек адам белгілі бір эмоцияны көрсетеді — қуаныш, мұң, таңғалу. Бала оны қайталап, атауын айтуы керек. Бұл — сезімдерді тануға және олар туралы сөйлеуге көмектесетін ойын.
- Саусақ оркестрі (2–6 жас). Пластик стақанға бұршақ салып, қақпағын жабыстырыңыз — міне, шағын шейкер дайын! Сүйікті әннің ырғағына бірге соғыңыздар. Кім ритмге дәл түсетінін жарыс түрінде де ойнауға болады.
- Ізден ізге (1,5–5 жас). Балаңыздың алақанын қағазға салып сызыңыз, кейін өзіңіздің алақаныңызды да салыңыз. Оларды салыстырып көріңіз, түрлі өрнекпен бояп, астына есімдеріңізді жазыңыз. Бұл — анатомия мен шығармашылыққа арналған шағын сабақ.
- Түсті рейнджерлер (2–4 жас). Ересек адам айтады: «Маған екі сары зат алып кел». Бала бөлмені “патрульдеп”, түстерді тану мен санау қабілетін дамытады.
- Сабынды күмбездер (2–5 жас). Сабын ерітіндісіне қауіпсіз гуашьтың бір тамшысын қосып, түтікше арқылы көпіршік үрлеңіз. Пайда болған көпіршіктің үстіне парақ қойып, түрлі-түсті өрнек шығарыңыз. Сурет тез кебеді де, балаға ерекше қуаныш сыйлайды.
- Сәулені ұста (1,5–4 жас). Қабырғаға фонариктің сәулесін бағыттап, бала оны алақанымен «ұстауға» тырыссын. Бұл — қозғалыс координациясын дамытатын әрі жарықтың сиқырымен көңіл көтеретін қызықты ойын.
- Сюрприз-қорап (2–5 жас)
Мөлдір емес қорапқа таныс ойыншықтарды жасырыңыз. Бала оларды сипап сезу арқылы танып, тек дұрыс атаған соң ғана шығара алады.
Шығармашылық пен қиял
Баланың қиялы — шексіз. Оған тек шағын түрткі жеткілікті: ол шаршыдан робот салып, газеттен көйлек тігіп, орындықты ғарышқа ұшыруы мүмкін. Міне, жас қиялгерлерді шабыттандыратын ойындар:
- Фигураны аяқта (4–9 жас). Дөңгелек сызып, баладан оны пандаға айналдыруын сұраңыз. Неғұрлым ерекше шықса — соғұрлым қызығырақ! Тіпті “Кімдікі отбасыны көбірек күлдірді?” деген жарыс та ұйымдастыруға болады.
- Комикс-блиц (7–11 жас). Кез келген 6 стикер немесе суретті таңдаңыз. Оларды қатарлап қойып, солардың негізінде күлкілі немесе қызықты оқиға құрастырыңыз — әр кейіпкерді түрлі дауыспен айтып беріңіз. Сосын рөлдермен ауысыңыз.
- Әдеби “Крокодил” (8–12 жас)
Әр ойыншы бір сөйлем жазады, парақты бүктеп, тек соңғы сөзін ғана көрінетін етіп қалдырады да, келесіге береді. Соңында бүкіл мәтінді оқығанда — қисынды емес, бірақ өте күлкілі әрі сүйкімді “туындылар” шығады. - Қазына картасы (5–10 жас). Қағаз бетіне бөлменің сызбасын салыңыз: үстел — порт, шкаф — джунгли, ал диван — шөл дала болсын. Картаның бір жеріне крест қойып, сол жерде шағын сыйлық жасырыңыз. Бала суретке қарап қазына іздеп, 20–30 минут бойы ынта-ықыласпен қызықты квест ойнайды.
- Қағаз сән көрсетілімі (6–12 жас). Газет пен скотчтан сәнді киімдер жасаңыз: қалпақтар, шапандар, көйлектер. Кейін “қызыл кілем” бойымен сән көрсетілімін ұйымдастырып, суретке түсіріп, шапалақтауды ұмытпаңыз!
- Фото-стоп-моушн (8–13 жас). Смартфонды штативке қойып, ойыншықтарды сәл-сәл жылжытып, бірқатар сурет түсіріңіз. Тегін қосымша арқылы осы кадрлардан шағын мультфильм жасап көріңіз — бала өз шығармасын қуана-қуана көрсететін болады.
- Күлкілі жарнамалар (7–12 жас). Балаңызбен бірге ойдан шығарылған тауарға жарнама ойлап табыңыз: мысалы, динозаврларға арналған айран немесе мысықтарға арналған қолшатыр. Жарқын плакат салыңыз, есте қаларлық ұран ойлап табыңыз, ал соңында бүкіл отбасыға көңілді таныстырылым ұйымдастырыңыз. Бұл ойын шығармашылықты, юмор сезімін және көпшілік алдында сөйлеу қабілетін дамытады.
- Ғажайып өрнектер (4–9 жас). Құрғақ макарондарды тағамдық бояумен бояп, толық кептіріңіз. Содан кейін үлкен парақ бетіне мандала немесе кез келген ою-өрнек шығарыңыз. Қаласаңыз, бөлшектерді жабыстырып, балалар бөлмесіне іліп қоюға немесе жақындарыңызға сыйлауға болатын жарқын сурет жасай аласыз.
- Болашақтан хаттар (8 жастан бастап). Балаңыз өзіне хат жазсын: «Сәлем, менің жасым 10-да, мен армандаймын…». Хатты конвертке салып, келесі жылға дейін жасырып қойыңыз. Осындай отбасылық дәстүр естеліктер мен армандарды сақтауға көмектеседі — кейін қайта оқығанда жүрек жылып қалады.
- Заттың шытырман оқиғасы (6–11 жас). Кәдімгі орындық алыңыз да, балаңызбен бірге оған 10 ерекше қолдану тәсілін ойлап табыңыз: мысыққа арналған баспалдақ, қуыршаққа арналған тақты, ойыншық көліктерге арналған көпір. Бұл ойын қиялды дамытып, стандарттан тыс ойлауға үйретеді.
Отбасылық және командалық ойындар
Бүкіл отбасы жиналғанда, ең бастысы — бірлесіп ойнау, күлкі мен сәл бәсекелестік рухы. Бұл ойындар дәл соған арналған:
- Экспресс-Крокодил (5–12 жас). Барлығына таныс “Крокодил” ойыны, бірақ көңілді өзгеріспен: сөзді тек көлікке байланысты қимылдармен көрсету керек (көлік, зымыран, лифт және т.б.). Мысалы, “мысық” сөзін — пойызда келе жатқан мысық ретінде бейнелеуге болады. Күлкі де, қиял да — молынан!
- Бір минутта жауап бер (7–13 жас). Таймерді 60 секундқа қойыңыз да, балалардан мүмкіндігінше көп астана, ит тұқымы немесе жеуге болатын жидектер атауын сұраңыз. Ұпай есептеп ойнауға немесе “қателестің — шықтың” қағидасымен ұйымдастыруға болады.
- Соқыр ойыншық жинаушы (5–10 жас). Бір ойыншының көзі байланады, ал серіктесі оған дауыстап ойыншықтардың қай жерде жатқанын айтып отырады. Мақсат — оларды мүмкіндігінше тезірек қорапқа жинау. Бұл жұппен жұмыс істеуді үйретеді және өзара сенімді нығайтады.
- Музыкалық жастықтар 2.0 (4–9 жас). Орнына — жастықтар, музыка орнына — шапалақтар. Жүргізуші шапалақты әртүрлі ритмде соғады, ал ойыншылар шеңбермен жүгіреді. Шапалақ тоқтаған сәтте барлығы тез жастықтарға ұмтылады.
- Үйдегі квиз-шоу (8 жастан бастап). Әртүрлі күрделілік деңгейіндегі сұрақтармен презентация дайындаңыз: мультфильмдерден бастап, отбасылық естеліктерге дейін. Әр дұрыс жауап үшін ұпай беріңіз — мысалы, торттың бір бөлігі. Ойын соңында барлығы бірге шай ішіп, тәттімен бөліссін.
- Қысқаш қауырсындар (6–12 жас). Әр командаға 10 қысқаштан (прищепка) беріңіз. Олар қарсыласының киіміне қысқаш іліп, өз “қауырсындарын” сақтауға тырысады. Жеңілдік, шапшаңдық пен сәл бәсекелестік — бұл ойынның басты шарты.
- Батареяны зарядта (4–10 жас). Екі ойыншы маңдайларымен жұмсақ допты қысып ұстап, сызық бойымен жүріп өтуі керек — допты түсірмей. Қалғандары қолдау білдіреді немесе жаңа, күрделірек деңгейлер ойлап табады. Бұл — үйлесімді қимыл мен көңілді командалық тапсырма.
- Комплимент алфавиті (7–12 жас). Кезекпен бір-біріңізге жақсы сөздер айтыңыз, әр әріпке сәйкес: А — артистік, Ә — әсерлі, Б — батыр және т. б. Бұл ойын жылы қарым-қатынас орнатуға, позитивті ойлауға және сөз қорын арттыруға көмектеседі.
- Батпақтан өту (6–11 жас). Әр командада екі “құрақ” — яғни картон парағы. Қатысушылар тек сол парақтар арқылы ғана “батпақты” (еденді) баспай өтулері керек. Басқа команданың құрағына басуға болмайды. Тепе-теңдік пен бірлескен әрекетке арналған керемет ойын.
- Хорлық жаңғырық (7–13 жас). Барлығы бірге сүйікті әнді орындайды, бірақ жүргізуші ереже қояды: бір шапалақ — әнді сыбырлап айту, екі шапалақ — қатты айту. Кім шатасса — ойыннан шығады. Соңында бір жеңімпаз қалады. Бұл — есту, ырғақ және зейінді жаттықтыруға арналған көңілді ойын.
Көңілді ойындарға арналған пайдалы кеңестер
Балалар ойыны қуаныш сыйлап, дамуға сеп болу үшін бірнеше қарапайым ережені есте ұстау жеткілікті. Ата-аналарға арналған шағын кеңестер топтамасын ұсынамыз — кез келген ойынды қызықты әрі тартымды етуге көмектеседі:
- Көңіл-күйге сай ойын таңдаңыз. Егер бала белсенді болса — алдымен қимылды ойыннан бастап, кейін тыныш түрлеріне ауысыңыз.
- Ережелерді 30 секундта түсіндіріңіз. Балалар ойынның мағынасын тезірек ұғады және ұзақ түсіндіруден жалығып кетпейді.
- Рөлдермен ауысыңыз. Бала да жүргізуші болсын — бұл сенімділікті арттырады және бастамашыл болуға үйретеді.
- Бұзылған тәртіптен қорықпаңыз. “Қазына іздеуден” кейін жинау бес-ақ минут, ал сол сәттің естелігі ұзаққа қалады.
Бұл жинақты сақтап қойыңыз. Ол жаңбырлы демалыс күндері, интернет болмаған сәттерде немесе отбасыңызбен жай ғана жылы уақыт өткізгіңіз келген кезде қажетке жарайды. Ойнаңыздар, күліңіздер, ерекше сәттерді бірге жасап, балаларыңыз қайта-қайта еске алатын естеліктер қалдырыңыздар.