Адамдармен қалай сөйлесетініңіз, қарым-қатынасты қалай құратыныңыз — мұның бәрі жайдан-жай емес. Көп нәрсе балалық шақта-ақ қалыптасады, сол кезде адамда белгілі бір байланыстылық түрі пайда болады. Бұл ішкі үлгі кейін ересек өмірде — достықта, махаббатта, отбасында — өзімізді қалай ұстайтынымызға білінбей әсер етеді. Байланыстылық түрін түсіну арқылы өзіміздің кейбір реакцияларымызды жақсырақ түсіндіре аламыз: мысалы, неге серіктеске сену қиын, неге жақын адам алыстаса, мазасызданамыз. Бұл білім — саналы әрі тұрақты қарым-қатынастарға бастар жол. Енді байланыстылықтың қандай түрлері болатынын және олардың күнделікті өмірде қалай көрініс табатынын қарастырайық.
Байланыстылық деген не және ол қайдан пайда болады
Байланыстылық — бұл адамға өзін қауіпсіз әрі сенімді сезінуге мүмкіндік беретін терең эмоциялық байланыс. Ол нәресте кезден қалыптаса бастайды және болашақта біз қарым-қатынасты қалай құратынымызға, жақын болудан қалай әсер алатынымызға, сенім артуды қалай қабылдайтынымызға негіз болады.
Психологтар Джон Боулби мен Мэри Эйнсворт алғаш болып балалық шақтағы тәжірибенің ересек өмірдегі мінез-құлыққа қалай әсер ететінін егжей-тегжейлі сипаттаған. Олардың зерттеулері көрсеткендей: ересектер баланың жанында қаншалықты сезімтал, қамқор және тұрақты бола алғаны — баланың өзін және әлемді қалай қабылдайтынына тікелей әсер етеді.
Байланыстылықтың түрлері және олардың көрінісі
Байланыстылықтың 4 негізгі түрі бар, және әрқайсысы қарым-қатынаста өзінше байқалады.
Сенімді байланыстылық
Бұл — ең тұрақты әрі психологиялық жағынан дені сау модель. Мұндай адамдар:
- қарым-қатынаста өзін еркін әрі жайлы сезінеді;
- жақын бола отырып, жеке шекарасын сақтай алады;
- серіктесіне сеніп, оны қолдай алады.
Егер бала махаббат, тұрақтылық пен қамқорлықты көріп өссе, ол көбіне сенімді байланыстылықпен дамиды. Мұндай адамдар сенімге негізделген берік қарым-қатынас құра алады — артық мазасызданбай, тәуелді болмай, қабылданбаудан қорықпай.
Мысал: Айдана жігіті бірден хабарламаға жауап бермесе, қобалжымайды. Ол түсінеді: әркімнің өз шаруасы бар, және бұл қарым-қатынасқа қауіп төндірмейді. Егер түсініспеушілік болса, ол ашық айтып, ренішті іште сақтамайды.
Байланыстылықтың қашқақтайтын түрі
Мұндай байланыстылығы бар адамдар жиі қашықтық сақтайды. Олар біреуді өзіне тым жақындатуға қиналады — бұл олар қатыгез болғандықтан емес, осылайша өздерін қорғауға үйренгендіктен.
Мұндай адамдарға тән ерекшеліктер:
- ашық жақындықтан және шынайы әңгімелерден қашады;
- сезімдерін іште сақтауға бейім;
- қарым-қатынаста болса да, жеке еркіндік пен тәуелсіздікті жоғары бағалайды.
Бұл байланыстылық түрі көбіне балалық шақта қалыптасады. Егер бала ересектерден жылу мен қолдау сезінбесе, егер оның сезімдері еленбесе немесе «маңызды емес» деп саналса, ол бәрімен өзі күресуді үйреніп, өзгеден қамқор күтуді доғарады. Есейген соң мұндай адамдар сабырлы, тәуелсіз, кейде тіпті суық көрінуі мүмкін — бірақ шын мәнінде олар да жақындықты қалайды, тек сенім арту оларға қиын.
Мысал: Нұржан жеке тақырыптарда терең әңгімелесуден қашады. Қызы «шынайы сөйлесейік» десе, ол тұйықталып қалады немесе әңгімені басқа арнаға бұрады. Ашылғаннан гөрі арақашықтықты сақтаған оған оңай.
Мазасыз байланыстылық түрі
Мазасыз байланыстылығы бар адамдар жақындыққа өте сезімтал — олар үшін қажет болу маңызды, бірақ сонымен қатар, жиі қабылданбай қалудан немесе тастап кетуден қорқады.
Мұндай адамдардың мінез-құлқында мынадай белгілер жиі байқалады:
- серіктесіне қатты байланып, сезімінің расталғанын үнемі білгісі келеді;
- көңіл бөлінбесе немесе жауап болмаса, мазасызданады;
- қарым-қатынас берік болса да, жалғыз қалудан қорқады.
Бұл байланыс түрі көбіне балалық шақта қалыптасады, егер ата-ана мінез-құлқымен тұрақсыз болса: кейде мейірімді, кейде суық. Мұндайда бала не күтетінін түсіне алмай, «махаббат тұрақсыз» деген ойға келеді. Есейгенде мұндай адам жиі өзіне және серіктесіне күмәнданады, қарым-қатынасты жібермей ұстап тұрады — тіпті ол ауыртпалық әкелсе де.
Мысал: Жанара жігіті уақытында қоңырау шалмаса, мазасыздана бастайды. Ойына түрлі сценарийлер келеді: «менен жалыққан шығар» немесе «басқасын тапқан болар». Ол бұл қарым-қатынастың бұзылып кетуінен қорқады.
Мазасыз-қашқақтайтын (амбивалентті) байланыстылық түрі
Бұл түр — ішкі күйзеліс толқынына ұқсайды. Адам бір мезгілде жақын болғысы келеді, бірақ жақындықтан қорқады. Ол серіктесіне ұмтылады, бірақ сол сәтте-ақ оны итеріп тастауы мүмкін — өйткені қарым-қатынастан не күту керегін білмейді.
Мұндай адамдарда жиі байқалатын ерекшеліктер:
- махаббат пен қолдауды қатты қалай отырып, сонымен бірге бұл бәрі ауыртпалықпен аяқталады деген қорқыныш;
- мазасыздық пен сенімсіздіктің қатар жүруі — жақындасқысы келеді, бірақ ашылудан қорқады;
- мінез-құлықтың күрт өзгеруі — кейде жақындасып, енді бірде еш түсіндірмей алыстап кету.
Бұл байланыс түрі көбінесе бала кезі қарама-қайшылыққа толы болған адамдарда қалыптасады. Егер ата-ана бір жағынан жылу мен қамқорлық көрсетіп, бір жағынан қорқыныштың көзі болса, бала үнемі сақ жүруге үйренеді. Мұндай адам ересек өмірде де қарым-қатынаста тұрақсыздық танытуы мүмкін: біресе шынайы араласып, біресе себепсіз алыстап кетеді — кейде өзі де неге олай істегенін түсінбейді.
Мысал: Ерлан басында өте қамқор, көңіл бөлетін адам болып көрінеді. Бірақ қарым-қатынас тереңдей бастағанда, ол алыстайды: хабарсыз кетеді, «салқындап қалдым» дейді. Біраз уақыттан соң гүлмен келіп, «мен шатасып кеттім» деп қайтып оралады. Бұл қайталана береді: қабылданбаудан қорқу оны жанында қалуға жібермейді.
Байланыстылық түріңізді қалай анықтауға болады
Қай байланыстылық түрі сізге тән екенін түсіну үшін міндетті түрде психолог болудың қажеті жоқ. Өзіңізге бірнеше қарапайым сұрақ қойып, шынайы жауап берсеңіз жеткілікті:
- Басқа адамдарға сену сізге оңай ма?
- Жақын қарым-қатынаста өзіңізді жайлы сезінесіз бе?
- Сізді тастап кетуден немесе қабылдамай қоюдан қорқасыз ба?
- Қарым-қатынаста эмоциялық қолдау сіз үшін маңызды ма?
Бұл сұрақтарға жауап беру — мінез-құлықтағы белгілі бір үлгілерді байқауға көмектеседі. Ал егер нақтырақ түсінік алғыңыз келсе, интернеттегі психологиялық тесттердің бірін өтуге болады — мысалы, Ким Бартоломью шкаласы немесе Хазан мен Шейвердің тесті.
Өз реакцияларыңызды және қарым-қатынастағы әдеттеріңізді зерттей отырып, қайдан қиындықтар туындайтынын түсінесіз — және олармен қалай жұмыс істеуге болатынын да анықтай аласыз.
Байланыстылық түрін өзгертуге бола ма
Иә, және бұл — тамаша жаңалық. Байланыстылық түрі бала кезде қалыптасқанымен, ол мәңгіге солай қалады деген сөз емес. Уақыт өте келе, егер адам өзі қаласа, қарым-қатынастағы мінез-құлық үлгілерін өзгертуге әбден болады.
Міне, неден бастауға болады:
- Өзіңізді танып көріңіз — қандай байланыстылық түрі сізге тән екенін анықтаңыз. Бұл өз-өзіңізді түсінуге көп көмек береді;
- Эмоцияңызды байқауға үйреніңіз — не сезініп тұрғаныңызды мойындап, бұл туралы ашық айтуға талпыныңыз;
- Сенім қалыптастырыңыз — серіктесіңізге біртіндеп ашылыңыз, жақындықтан қашпауға тырысыңыз;
- Қолдау сұраудан қорықпаңыз — психологпен жұмыс істеу ішкі терең дүниелерді түсінуге және ескі үлгілерді жұмсақ түрде өзгертуге көмектеседі.
Байланыстылық стилін өзгерту — бір сәтте бола салатын нәрсе емес, бірақ ол шынайы мүмкін жол. Ең маңыздысы — өзгеруге дайын болу, өзіңізге адал болу және кішкентай қадамдармен ілгерілеу. Осылайша, қарым-қатынасыңыздың қалай жылынып, тұрақты бола бастағанын байқайсыз.
Өз байланыстылығыңызды түсіну — жеке өмірде үйлесімділікке апарар маңызды қадам. Бұл — дені сау қарым-қатынас орнатуға, уытты сценарийлерден аулақ болуға және шынайы жақындыққа бет алуға көмектеседі. Бастау үшін тек бір нәрсе жеткілікті — өзіңізді байқауға деген ықылас пен жақындауға ниет.