Қан — тек қана тамырлар арқылы айналатын сұйықтық емес. Ол жасушаларды оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етіп, маңызды қызметтер атқарады. Қандағы басты «тасымалдаушы жұмысшылар» — эритроциттер деп аталатын қызыл қан түйіршіктері. Олардың мөлшері — денсаулықтың маңызды көрсеткіші.
Бұл мақалада біз эритроциттердің не үшін қажет екенін, олардың қалыпты деңгейі қандай болатынын және қандағы бұл жасушалардың мөлшері артып немесе төмендеп кеткен жағдайда не істеу керектігін қарастырамыз.
Эритроциттер ұғымы және олардың қызметтері
Эритроциттер — қандағы ең көп таралған жасушалар және олар ағзаны оттегімен қамтамасыз етуде басты рөл атқарады. Олар қанның барлық формалы элементтерінің шамамен 99%-ын құрайды және ағзаның тіндері мен мүшелерінің жұмысын тұрақты ұстауда өмірлік маңызды рөл атқарады.
Қызыл қан түйіршіктері екі жағы ішке ойыс дөңгелек пішінді дискіге ұқсас. Мұндай пішін оларға иілгіш болуға мүмкіндік береді және ең жіңішке капиллярлардан да еркін өтуіне жағдай жасайды. Сонымен қатар, бұл форма жасуша бетінің аумағын ұлғайтып, газ алмасу процесін жақсартады.
Эритроциттердің негізгі атқаратын қызметтеріне тоқталайық:
- Оттегін тасымалдау. Эритроциттердің басты міндеті — оттегіні өкпеден ағзаның барлық мүшелері мен тіндеріне жеткізу. Бұл процесс жасуша ішіндегі гемоглобин ақуызының арқасында жүзеге асады — ол оттегі молекулаларын байланыстырады.
- Көмірқышқыл газын шығару. Эритроциттер тек оттегіні ғана емес, зат алмасу нәтижесінде түзілетін көмірқышқыл газын да тасымалдайды. Олар оны қайтадан өкпеге жеткізіп, тыныс шығару арқылы ағзадан шығарады.
- Қышқыл-сілтілік тепе-теңдікті сақтау. Эритроциттер қанның pH деңгейін реттеуге қатысады, оның химиялық құрамын 7,35–7,45 аралығындағы оңтайлы деңгейде ұстап тұрады. Бұл барлық ағзалардың тұрақты жұмыс істеуі үшін өте маңызды.
- Ағзаны қорғау. Қызыл қан түйіршіктері кейбір уытты заттарды (мысалы, көміртек тотығы, күкіртсутек, ауыр металдар) байланыстырып, залалсыздандыра алады. Сонымен қатар, тамырлар зақымданған жағдайда олар тромбоциттердің бірігуін жылдамдатып, АТФ бөлу арқылы тромбозға жанама әсер етеді.
Эритроциттердің қалай пайда болатыны және қанша уақыт өмір сүретіні
Эритроциттердің түзілу процесі эритропоэз деп аталады. Бұл процесс қызыл сүйек кемігінде жүреді — негізінен жамбас сүйектерінде, төс сүйекте, қабырғаларда, омыртқаларда, сондай-ақ жамбас және иық сүйектерінің жоғарғы бөлігінде жүзеге асады.
- Эритропоэз бірнеше кезеңнен тұрады:
Сүйек кемігінде ерекше бастапқы жасушалардан жетілмеген эритроциттер түзіледі. - Олар біртіндеп ядросынан айырылады, гемоглобинмен толтырылады және өздеріне тән пішінге ие болады.
- Қанға түспестен бұрын бұл жасушалар жетілу кезеңінен өтеді және ретикулоциттерге — эритроциттердің жас түріне айналады. Олар 1–2 күн ішінде толығымен жетіліп, негізгі қызметтерін атқаруға кіріседі.
Қызыл қан түйіршіктерінің орташа өмір сүру ұзақтығы — шамамен 120 күн. Ескірген эритроциттер көкбауыр мен бауырда бұзылады, ал олардың құрамындағы заттар қайта өңделеді: темір жаңа жасушалар түзуге жұмсалады, ал гемоглобиннің пигменті билирубинге айналып, өт арқылы сыртқа шығарылады.
Эритроциттердің ядросы мен органоидтары болмайды, сондықтан олардың негізгі құрамдас бөлігі — темір бар гемоглобин ақуызы. Дәл осы гемоглобин оттегі молекулаларын байланыстырады және қанға оның өзіндік қызыл түсін береді. Артериялық қан оттегімен қаныққандықтан ашық қызыл түске ие, ал веноздық қан оттегінің азаюына және дезоксигемоглобиннің түзілуіне байланысты күңгірт болып көрінеді.
Эритроциттердің мембранасы ерекше құрылымға ие болғандықтан, олар пішінін оңай өзгерте алады. Бұл қасиет оларға өте жіңішке капиллярлар арқылы өтіп, ағзаның ең алыс тіндеріне дейін оттегіні жеткізуге мүмкіндік береді.
Қандағы эритроциттердің қалыпты мөлшері
Эритроциттер деңгейі — жалпы қан талдауының негізгі көрсеткіштерінің бірі. Бұл мөлшердің қалыпты деңгейден ауытқуы түрлі денсаулық мәселелерінің белгісі болуы мүмкін. Енді қай көрсеткіштер қалыпты болып саналатынын, бұл деңгей неге байланысты екенін және эритроциттердің мөлшері қалыптан жоғары немесе төмен болса не істеу керектігін қарастырайық.
Эритроциттердің қалыпты деңгейі қанның бір микролитрінде (млн/мкл) кездесетін миллион жасуша саны бойынша өлшенеді.
| Санат | Норма (млн/мкл) |
| Ерлер | 4,2 – 5,8 |
| Әйелдер | 3,8 – 5,2 |
| Жүкті әйелдер | 3,5 – 4,5 |
| Жаңа туылған нәрестелер (1-3 күн) | 4,1 – 6,6 |
| Сәбилер | 3,8 – 5,6 |
| 1-6 жас аралығындағы балалар | 3,7 – 4,9 |
| 7-12 жас аралығындағы балалар | 3,8 – 5,1 |
Нормалар әртүрлі зертханаларда сәл өзгеше болуы мүмкін екенін есте ұстаған жөн, себебі зерттеу әдістері әрқалай болады.
Ағзадағы эритроциттер деңгейі бірнеше факторға байланысты:
- Жыныс. Ер адамдарда қызыл қан түйіршіктерінің мөлшері көбірек, өйткені тестостерон гормоны олардың түзілуін ынталандырады.
- Жас ерекшелігі. Жаңа туған сәбилерде эритроциттер деңгейі жоғарырақ болады, кейін ол біртіндеп төмендейді. Қартайған шақта сүйек кемігінің жұмыс істеу қабілеті нашарлап, темір мен B12 витаминінің жетіспеушілігіне байланысты эритроциттер деңгейі төмендеуі мүмкін.
- Физикалық белсенділік. Спортшыларда эритроциттер деңгейі сәл жоғары болуы мүмкін — бұл ағзаның тұрақты жүктемелерге бейімделуінің нәтижесі.
- Тұратын жер. Таулы аймақтарда өмір сүретін адамдарда эритроциттердің мөлшері көбірек болады, себебі ондағы ауа сирек, ал ағзаға оттегі көп қажет болады.
- Жүктілік. Жүктілік кезінде эритроциттер деңгейі төмендеуі мүмкін, өйткені қан көлемі артып, ал эритроциттердің түзілу қарқыны бұл өзгеріске ілесе алмай қалады.
Эритроциттерге қашан талдау тапсыру керек
Қандағы эритроциттер деңгейін қамтитын жалпы қан талдауын мына жағдайларда тапсыру ұсынылады:
- анемияға күдік туған кезде (әлсіздік, бозару, бас айналу);
- қан қоюлану белгілері байқалса (тері қызаруы, бас ауруы);
- өкпе, бүйрек немесе жүрек аурулары созылмалы түрге ауысқан жағдайда;
- жүктілік кезінде (гемоглобин мен эритроциттер деңгейін бақылау үшін);
- алдын алу мақсатында — жылына бір рет, ал егер аурулар болса — жиі.
Эритроциттердің қалыпты деңгейін сақтау үшін дұрыс және теңгерімді тамақтану, салауатты өмір салтын ұстану және қан құрамын тұрақты тексеріп отыру маңызды. Егер талдау нәтижесінде ауытқу байқалса — дәрігерге баруды кейінге қалдырмаңыз!
Эритроциттердің жоғары деңгейі нені білдіреді
Қандағы эритроциттер деңгейі қалыптан жоғары болған жағдайда, бұл жағдай эритроцитоз деп аталады. Ол уақытша да, созылмалы да болуы мүмкін. Эритроциттердің артық мөлшері қанды қоюлатып жібереді, ал бұл өз кезегінде тромб, инсульт және инфаркт қаупін арттырады.
Эритроциттердің жоғары болу себептері
Эритроциттердің көбеюі адамның өмір салтына және қоршаған орта жағдайларына байланысты болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда эритроцитоз ағзаның бейімделу реакциясы ретінде қарастырылады және көбінесе медициналық емдеуді қажет етпейді. Бұл жағдайдың жиі кездесетін себептері мыналар:
- Сусыздану. Ағзада сұйықтық жетіспеген жағдайда қандағы эритроциттердің концентрациясы артады.
- Таулы жерде өмір сүру. Сирек ауалы биіктікте ағза оттегінің жетіспеушілігін өтеу үшін көбірек эритроцит өндіреді.
- Қарқынды физикалық жүктемелер. Спортшыларда эритроциттер деңгейі қалыпты мөлшерден жоғары болуы мүмкін.
- Созылмалы стресс. Кейбір жағдайларда ұзақ эмоционалдық жүктеме гормондық өзгерістер арқылы қан құрамына әсер етуі мүмкін.
Егер эритроциттер деңгейінің жоғары болуы қандай да бір ауруға байланысты болса, бұл қанның қоюлануына, тромбтардың пайда болуына және басқа да қауіпті асқынуларға әкелуі мүмкін. Мұндай жағдайда негізгі себепті анықтап, уақытылы ем жүргізу қажет. Эритроцитоздың патологиялық (қауіпті) себептеріне мыналар жатады:
- Өкпенің созылмалы аурулары (бронхит, астма, эмфизема) — оттегінің жетіспеушілігіне байланысты ағза көбірек эритроцит өндіреді;
- Жүрек аурулары — газ алмасу бұзылатын патологиялар эритроцитозды тудыруы мүмкін;
- Бүйрек ісіктері — эритроциттердің түзілуін ынталандыратын эритропоэтин гормонының өндірісін арттыра алады;
- Темекі шегу — тіндерде оттегінің созылмалы жетіспеушілігіне әкеліп, ағзаны эритроциттерді көптеп өндіруге мәжбүрлейді;
- Сүйек кемігінің аурулары (шынайы полицитемия) — бұл сирек кездесетін, бірақ өте қауіпті жағдай, онда сүйек кемігі тым көп қан жасушаларын өндіреді.
Эритроцитозды көрсететін белгілер
Эритроциттердің жоғары деңгейі келесі белгілермен қатар жүруі мүмкін:
- бас ауруы және бас айналу;
- терінің, әсіресе беттің қызаруы;
- жоғары қан қысымы;
- тез шаршау және әлсіздік;
- жүрек қағысының жиілеуі;
- аз ғана физикалық күш түскенде де ентігу.
Егер сізде осы белгілердің бірнешеуі байқалса, міндетті түрде дәрігерге қаралып, жалпы қан талдауын тапсыру керек.
Эритроциттердің жоғары деңгейі қаншалықты қауіпті
Қан қоюланып кетсе, ол тамырлар бойымен баяу қозғалады. Бұл жүрекке қосымша күш түсіреді және тромбтардың пайда болу қаупін арттырады. Мұндай жағдайлар келесі қауіпті салдарға әкелуі мүмкін:
- инсульт — егер тромб ми тамырын бітеп тастаса;
- инфаркт — жүрек тамырларының бітелуінен пайда болады;
- терең веналардың тромбозы — бұл тромбтың үзіліп, өкпе артериясына жетіп, өкпе эмболиясына (ӨЭ) әкелу қаупі бар.
Егер эритроциттер деңгейінің жоғары болуы қандай да бір аурумен байланысты болса, міндетті түрде толық диагностикадан өтіп, негізгі дертті емдеу қажет.
Неліктен эритроциттер деңгейі қалыптан төмен болуы мүмкін
Эритроциттердің төмен деңгейі (эритропения) әртүрлі себептерге байланысты болуы мүмкін. Егер бұл көрсеткішпен қатар гемоглобин деңгейі де төмендесе, мұндай жағдай анемия деп аталады.
Эритроциттер жеткіліксіз болған жағдайда ағза оттегіні толық ала алмайды. Бұл өз кезегінде әлсіздікке, тез шаршауға және басқа да жағымсыз белгілерге әкеледі.
Эритроциттер деңгейінің төмендеу себептері
Эритропенияның себептері алуан түрлі болуы мүмкін. Енді соның негізгі түрлерін қарастырайық:
- Темір мен дәрумендердің жетіспеушілігі. Темір, B12 дәрумені және фолий қышқылының жеткіліксіздігі гемоглобин мен эритроциттердің түзілуін бұзады. Бұл анемияның ең кең таралған себептерінің бірі.
- Қан жоғалту. Созылмалы немесе жедел қан кету эритроциттер деңгейін төмендетеді. Бұл әйелдердегі көп мөлшердегі етеккірмен, асқазан немесе ішектегі жарадан қан кетумен, жарақаттармен немесе отадан кейінгі жағдайлармен байланысты болуы мүмкін.
- Сүйек кемігінің аурулары. Егер сүйек кемігі қажетті мөлшерде эритроцит өндіре алмаса, апластикалық анемия дамиды. Бұл жағдай көбіне онкологиялық ауруларда немесе уытты заттардың әсерінен кездеседі.
- Бүйрек аурулары. Бүйрек эритроциттердің түзілуін ынталандыратын эритропоэтин гормонын өндіреді. Егер бүйректің жұмысы бұзылса (мысалы, созылмалы бүйрек жетіспеушілігі кезінде), эритроциттер деңгейі төмендейді.
- Созылмалы инфекциялар мен қабынулар. Ұзаққа созылатын аурулар (туберкулез, гепатит, ВИЧ) эритроциттердің түзілуін баяулатуы мүмкін.
- Жүктілік. Бұл кезеңде қан көлемі артып, эритроциттердің концентрациясы сәл төмендеуі мүмкін. Егер төмендеу айтарлықтай болса — түзету қажет.
Эритроциттер деңгейінің төмендеу белгілері
Эритроциттер деңгейі төмендеген кезде ағза оттегі жетіспеушілігін сезіне бастайды. Бұл жағдай келесі белгілермен көрінеді:
- тері мен шырышты қабаттардың бозаруы;
- тез шаршау және жалпы әлсіздік;
- бас айналу, көз алдында қарауыту;
- аз ғана күш түскенде де ентігу;
- жүрек соғысының жиілеуі (жүрек оттегінің жетіспеушілігін өтеуге тырысады).
Егер бұл белгілер ұзақ уақыт сақталса, дәрігерге қаралып, қандағы эритроцит деңгейін тексеру маңызды.
Эритроциттердің төмен деңгейі қаншалықты қауіпті
Эритроциттердің жетіспеушілігі ағзада созылмалы гипоксияға — яғни, оттегінің тұрақты тапшылығына әкеледі. Бұл жағдай келесі салдарға себеп болуы мүмкін:
- жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі, үнемі шаршау;
- иммунитеттің әлсіреуі және жиі ауыру;
- терінің, шаштың, тырнақтың нашарлауы;
- ауыр жағдайларда — жүрек пен мидың қызметінің бұзылуы.
Эритроциттер деңгейін қалай қалыпқа келтіруге болады
Қандағы эритроциттердің қалыпты мөлшерін сақтау — денсаулықтың, жақсы көңіл күйдің және ағзаның толыққанды жұмысының негізі. Егер қан талдауында ауытқулар анықталса (эритроциттер тым көп немесе аз болса), тек тамақтану мен өмір салтын түзетіп қана қоймай, мұндай өзгерістердің негізгі себебін анықтау да маңызды.
Егер эритроциттер тым көп болса (эритроцитоз)
Эритроциттер деңгейі жоғары болған жағдайда келесі ұсыныстарды орындау қажет:
- Көбірек су ішіңіз. Сусыздану — эритроциттер деңгейінің жоғарылауының негізгі себептерінің бірі. Ағзада сұйықтық азайса, қан қоюланып, эритроциттердің концентрациясы артады. Сондықтан күніне кемінде 1,5–2 литр су ішу маңызды (ыстық ауа райында — одан да көп).
- Тамақтануды теңгеріңіз. Майлы ет пен жануар майларын (қанның ұюын күшейтеді), қақталған тағамдар мен тұздалған көкөністерді (ағзада сұйықтықты ұстап қалады), сондай-ақ кофені (сусыздануға ықпал етеді) тұтынуды шектеу қажет. Керісінше, қанның сұйылуына көмектесетін өнімдерді мәзірге қосқан жөн: цитрусты жемістер (лимон, апельсин, грейпфрут), жаңа піскен көкөністер (қызанақ, қияр, кәді), сарымсақ, зімбір, балық пен теңіз өнімдері (құрамында тромб түзілуін тежейтін омега-3 май қышқылдары бар).
- Темекі мен алкогольден бас тартыңыз. Темекі шегу қанның оттегімен қанығуын нашарлатады, бұл ағзаны көбірек эритроцит өндіруге итермелейді. Алкоголь болса, керісінше, қанды қоюлатады.
- Физикалық жүктемелерді бақылаңыз. Шамадан тыс жаттығулар, әсіресе күш жаттығулары, эритроциттердің артуына себеп болуы мүмкін. Оның орнына жүзу, йога, жаяу серуен және велосипед тебу секілді жеңіл әрі пайдалы белсенділіктерге басымдық берген дұрыс.
- Қанды сұйылтатын дәрілерді қабылдаңыз (тек дәрігердің нұсқауымен). Егер эритроциттердің жоғарылауы ауруға байланысты болса, дәрігер антикоагулянттар тағайындауы мүмкін. Бұл дәрілерді өз бетінше қабылдауға болмайды!
- Қан қысымы мен жүрек жағдайын бақылап жүріңіз. Эритроцитоз көбіне гипертониямен қатар жүреді, сондықтан артериялық қысымды үнемі тексеріп отыру маңызды.
Егер эритроциттер тым аз болса (анемия, эритропения)
Эритроциттер жетіспесе, ағза оттегі тапшылығын сезіне бастайды. Бұл әлсіздікке, бас айналуға және тез шаршауға әкеледі. Мұндай жағдайда мынадай кеңестер көмектесе алады:
- Ас мәзірін темірге бай өнімдермен байытыңыз. Темір — эритроциттер мен гемоглобиннің түзілуі үшін қажетті негізгі элемент. Егер ол жеткіліксіз болса, теміртапшылық анемиясы дамиды. Темір мына тағамдарда көп кездеседі: қызыл ет (сиыр еті, бауыр, күркетауық), қарақұмық, жасымық, бұршақ, шпинат, алма, анар, құрма мен өрік секілді құрғақ жемістер, жаңғақтар мен дәндер. Темір С дәруменімен бірге жақсы сіңеді, сондықтан ет пен көкөністерді лимон шырыны, бұрыш, цитрусты жемістермен бірге тұтынған жөн.
- B12 және B9 (фолий қышқылы) дәрумендерін қабылдаңыз. Бұл дәрумендер қан жасушаларының түзілуіне қатысады. Олардың табиғи көздері — теңіз балығы, моллюскілер, жұмыртқа, сүт өнімдері, жапырақты жасыл көкөністер, авокадо. Егер ағзада B12 немесе B9 жетіспесе, дәрігер арнайы витаминдік препараттар тағайындауы мүмкін.
- Денеге жеткілікті мөлшерде су жеткізіңіз. Сусыздану эритроциттердің түзілу процесін қиындатуы мүмкін, сондықтан таза суды тұрақты түрде ішу өте маңызды.
- Негізгі ауруларды емдеңіз. Егер эритропения бүйрек, сүйек кемігі ауруларымен, қан жоғалтумен немесе созылмалы инфекциялармен байланысты болса, ең алдымен сол аурудың себебін жою қажет.
- Темір бар дәрілерді қабылдаңыз (тек дәрігердің нұсқауымен). Ауыр жағдайларда дәрігер темірге бай таблетка немесе инъекция түріндегі препараттарды тағайындауы мүмкін.
- Стрестен және шамадан тыс шаршаудан аулақ болыңыз. Созылмалы күйзеліс пен ұйқының жетіспеуі қан түзілу процесін нашарлатады. Күн тәртібін сақтау және ағзаға демалыс беру маңызды.
Қашан дәрігерге қаралу керек
Егер сізде эритроциттер деңгейінің жоғарылауы немесе төмендеуі анықталса, бұл мәселені елемеуге болмайды — қосымша тексеруден өту қажет. Мынадай белгілер байқалса, дабыл қағатын кез келді:
- басыңыз жиі айналса, әлсіздік немесе көз алдыңыз қарауытып кетсе;
- тері түсі тым бозарып не керісінше, қызарып кетсе;
- аз ғана күш түскенде де ентігу байқалса;
- жүрек соғысы жиілесе немесе қан қысымы күрт көтерілсе;
- жиі бас ауруы мазаласа;
- мұрыннан қан кету немесе денеде көгерулер жиі пайда болса.
Эритроциттер — ағзамыздың барлық мүшелеріне оттегінің жеткізілуіне жауапты өмірлік маңызды жасушалар. Олардың жетіспеушілігі де, шамадан тыс көбеюі де — денсаулықтағы елеулі ақаулардың белгісі болуы мүмкін. Сол себепті қан талдауын тұрақты түрде тапсырып, тамақтану тәртібін қадағалап, алаңдатарлық белгілерді елемеуге тырысыңыз.
Мәселені дер кезінде анықтасаңыз, көптеген асқынулардың алдын алуға болады. Денсаулығыңызды күтіңіз!