Кейде өзіңді әлемнің шыңында тұрғандай сезінесің. Бәрі мінсіз жүріп жатыр, қуат тасып тұр, бәрін құшақтағың келеді. Міне, бұл — эйфория. Бұл күйді көбіне шексіз бақыттың шыңы деп қабылдайды. Бірақ бәрі бірдей жарқын емес: осы эмоционалдық көтерілудің артында қауіпті ауытқу тұруы мүмкін. Эйфория әрдайым қуану себебі бола бермейтінін осы мақалада талдаймыз.
Эйфория деген не?
Ғылыми тұрғыдан алғанда, эйфория — бұл адамның қатты қуаныш, күш-қуаттың тасуы мен толық қанағат сезімін бастан кешіретін психофизиологиялық күйі. Мұндай сезім табиғи жолмен пайда болуы мүмкін — мысалы, сәттілікке қол жеткізгенде, өзара ғашық болғанда немесе жеңіске жеткенде. Ал кейде бұл күй жасанды жолмен де туындайды — алкоголь, есірткі немесе белгілі бір дәрі-дәрмектердің әсерінен.
Биохимиялық деңгейде бұл құбылыс “бақыт гормондарының” — эндорфин, дофамин және серотониннің қанға бөлінуімен түсіндіріледі. Олар бізге қуаныш пен ләззат сезімін сыйлайды.
Айтпақшы, “эйфория” сөзі грек тілінен енген. Түпнұсқадағы εὐφορία (euphoria) сөзі “жеңілдік”, “қасіретті көтеруге қабілеттілік” деген мағына берген. Алғашында бұл термин медицинада қолданылған — науқастың жағдайы жақсара бастағанын білдіретін белгі ретінде. Уақыт өте келе ол тым көтеріңкі, тіпті шынайылықтан алшақ көңіл-күйді сипаттайтын сөзге айналды.
Эйфория қайдан пайда болады
Эйфория сезімі жайдан-жай туындай салмайды. Бұл күйге әкелетін себептер өте көп — олардың ішінде табиғи да, сыртқы факторлармен қоздырылатын да түрлері бар.
Эйфорияның табиғи көздері
Кейде эйфория — ағзаның жарқын және маңызды оқиғаларға берген табиғи жауабы болып табылады. Мысалы:
- бақытты сәттер — маңызды жобаның аяқталуы, көптен күткен жеңіс, үйлену тойы немесе асыға күткен жүктіліктің басталуы адамды қуанышқа толтыра алады;
- ғашық болу күйі — романтикалық қарым-қатынастың алғашқы кезеңінде гормондардың күрт көтерілуі “іште көбелек ұшқандай” сезімді және жеңілдікті тудырады;
- дене жаттығулары — ұзақ жаттығудан кейін ағза эндорфиндерді, яғни “қуаныш гормондарын” бөледі. Бұл сезім жүгірумен немесе спортпен үнемі айналысатын адамдарға таныс — оны “жүгірушінің ләззаты” деп атайды;
- медитация, йога, рухани тәжірибелер — ішкі тыныштық пен эмоциялық серпіліс күйіне жетуге көмектеседі.
Эйфорияның жасанды триггерлері
Эйфория күйін жасанды жолмен де тудыруға болады — бірақ мұндай жағдайда әсері жиі қысқа мерзімді болып келеді, ал салдары қауіпті болуы мүмкін:
- алкоголь мен есірткі — ләззат сезімін күрт күшейтеді, бірақ бұл әсер ұзаққа созылмайды. Мұндай көтеріңкі көңіл-күйден кейін жиі эмоционалдық және физикалық құлдырау болады;
- құмарлық пен шектен тыс әсерлер — ақшаға ойнау, тәуекелге бару, экстремалды спорт түрлері адреналин мен дофаминнің бөлінуін тудырады, бұл эйфория әсерін береді;
- әлеуметтік желілер — әрбір лайк, пікір немесе қолдау дофамин жүйесіне түрткі болады. Сондықтан лента ақтаруға тәуелділік тез қалыптасады;
- музыка мен діни рәсімдер — қатты музыка, хор, ән айту немесе құлшылық кезіндегі ұжымдық әрекеттер күшті эмоциялық әсер тудырып, эйфорияға ұқсас күйге жеткізуі мүмкін.
Эйфорияны қалай тануға болады: дене мен санада не өзгереді
Адам эйфория күйін бастан кешіп жатқанда, бұл көзге бірден байқалады. Өзгерістер тек көңіл-күйге ғана емес, физикалық жағдайға, мінез-құлыққа және айналадағы әлемді қабылдауға да әсер етеді. Төменде эйфория күйіне тән ең жиі кездесетін белгілер келтірілген:
- Көңіл-күй шарықтап тұрады. Бақыт шексіз сияқты көрінеді, бәрі қуаныш сыйлайды, ал кез келген мәселе — ұсақ-түйек қана. Көңіл-күй ең жоғары деңгейде, оны ештеңе бұза алмайтындай көрінеді.
- Қуат тасып тұрады. Адамда күш пен сергектік кенеттен пайда болады, бірдеңе істеуге деген құлшыныс артады. Ұйқы, шаршау немесе аштық — бәрі екінші орынға ығысады.
- Уақыт пен шынайылық жоғалғандай болады. Мұндай күйде адам уақытты сезінбей қалады: сағаттар көзді ашып-жұмғанша өтіп кетеді, ал айналасындағы болмыс тұман ішінде не кино секілді қабылданады.
- Шектен тыс өзіне сенімділік. Адам бәрі қолынан келетініне, кез келген мақсатқа жете алатынына, ал сәтсіздіктер мүлде мүмкін емес екеніне сенеді. Бұл күй көбіне өзін тым жоғары бағалаумен және барлығын игере алатындай сезіммен қатар жүреді.
- Импульсивті әрекеттер мен тәуекелдер. Эйфорияның әсерімен адамдар жиі асығыс шешімдер қабылдайды, тәуекелге барады немесе қалыпты жағдайда ойына да кірмейтін әрекеттерге барады.
- Назар шашыраңқы болады. Бір нәрсеге толық зейін қою қиындай түседі. Ойлар бірінен соң бірі ауысып, назар тұрақсыз болады, нәтижесінде талдау жасау мен жоспар құру қабілеті төмендейді.
Эйфорияның екінші жағы
Бір қарағанда, эйфория — бұл жай ғана аса зор бақыт сияқты көрінеді. Бірақ тереңірек қарасақ, оның шектен шыққан сәтінде бұл енді қуаныш емес, алаңдатарлық белгіге айналады. Себебі бұл “көтерілу” жағдайының артында қауіп тұруы мүмкін — әрі адамның өзіне де, айналасындағы адамдарға да.
Бақылау мен байсалды көзқарастың жоғалуы
Эйфория күйінде адам өзін “раушан түсті көзілдірікпен” өмір сүріп жатқандай сезінеді. Бәрі бақылауда деп ойлайды, бірақ іс жүзінде өз мүмкіндіктерін асыра бағалап, қауіп-қатерлерді елемеуі мүмкін және ойланбастан әрекет етуі ықтимал. Бұл ойланбай жасалған қадамдарға әкеледі: негізсіз шығындардан бастап, кейін өкініш тудыратын шектен тыс шешімдерге дейін.
“Ләззатты” қайта іздеу
Күшті жағымды эмоциялар кейде есірткі сияқты тәуелділік тудыра алады. Кейбір адамдар осы күйге қайта оралу жолын үздіксіз іздей бастайды — алкоголь арқылы, құмар ойындармен, үнемі онлайн болумен немесе тәуекелге толы қарым-қатынастармен. Бұл — тәуелділікке апаратын жолдың бастауы.
Эмоциялық құлдырау
Эйфория — кез келген эмоциялық өрлеу сияқты — уақытша. Ол өткен соң көбіне бос сезім қалады. Көңіл күй түсіп, адам енжар, ашушаң болып кетеді, бұрынғы әдеттегі дүниелерге деген қызығушылығын жоғалтады. Бұл әсіресе эйфориясы химиялық заттардың немесе созылмалы шаршаудың салдарынан болған адамдарға ауыр тиеді.
Денсаулыққа зияны
Ағзаны үнемі шегіне дейін “жұмылдыру” — ерте ме, кеш пе, оның “тоқта” деуіне алып келеді. Эйфорияның жиі қайталануы ұйқысыздыққа, қан қысымының ауытқуына, жүрек-қан тамырлары жүйесінің бұзылуына, ұйқының бұзылуына және бас ауруына әкелуі мүмкін. Эйфорияны жиі сезінетін адамдарда қан қысымының көтерілуі және бүйрек үсті бездерінің қызметінің бұзылуы байқалуы мүмкін.
Қашан алаңдауға негіз бар
Эйфория сезімі әрдайым зиянсыз бола бермейді. Кей жағдайларда бұл жай ғана күшті эмоция емес, психикалық ауытқудың белгісі болуы мүмкін. Бұл әсіресе биполярлы аффективті бұзылыс, маниакальды фаза немесе шизофренияның бастапқы белгілері кезінде маңызды. Мұндай жағдайда сыртқы қуаныштың артында қабылдау, ойлау және мінез-құлықтағы бұзылулар жасырынуы мүмкін.
Алаңдатарлық белгілер қандай:
- көңіл-күйдің күрт ауысуы — кеше адам көңілді, шабытта жүрген болса, бүгін мүлде күйзелісте. Мұндай эмоциялық тербелістер психикалық ауытқуларға тән белгі болуы мүмкін;
- ойлаудың бұзылуы — ойлар шатасып, логика жоғалады, оғаш идеялар пайда болып, тіпті қарапайым шешім қабылдау қиындай түседі;
- галлюцинациялар мен сандырақ — адам шын мәнінде жоқ нәрселерді көріп, естіп немесе елестетіп, шындыққа жанаспайтын, түсініксіз оқиғаларға сенуі мүмкін;
- жабықтық — жақын адамдарға, сүйікті істерге қызығушылық жоғалып, адам жиі жалғыз қалуды қалайды, адамдармен араласудан қашады;
- импульсивтік — мінез-құлық болжап болмайтын болып кетеді: адам ойланбастан күтпеген, кейде тіпті қауіпті әрекеттерге барады;
- негізгі қажеттіліктердің өзгеруі — тәбет кенеттен өзгеріп, ұйқы бұзылады — ұйқысыздық немесе керісінше, шамадан тыс ұйқышылдық пайда болуы мүмкін;
- ішкі бостық пен мағына жоғалту — сырттай белсенді көрінсе де, адам іштей бос, мотивациясыз және мақсатсыз екенін сезінеді.
Егер мұндай белгілер тұрақты сипат алып, күнделікті өмірге кедергі келтіре бастаса — бұл психотерапевтке немесе психиатрға жүгіну үшін маңызды себеп. Көмек неғұрлым ертерек көрсетілсе, психологиялық денсаулықты қалпына келтіру және күрделі асқынулардың алдын алу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады.
Қуанышқа тұншықпай, эйфорияны басқаруды үйрену
Өмірден зиянсыз ләззат алу үшін эмоциялық тепе-теңдікті сақтау маңызды. “Бақыт тасқынын” жасанды жолмен қоздырмай, өз сезімдерімізбен дұрыс жұмыс істеуді үйрену керек. Төменде бірнеше пайдалы тәсіл келтірілген.
Саналы болуды дамытыңыз
Сезімдеріңізді неғұрлым жақсы түсінсеңіз, оларды бақылау да соғұрлым оңай болады. “Неге мен өзімді осылай сезініп тұрмын?” немесе “Бұл көңіл-күй қайдан келді?” деген секілді сұрақтарды өзіңізге қою әдеті автоматты әрекеттерден сақтап, импульсивтілік тұзағына түспеуге көмектеседі.
Қуаныштың пайдалы көздерін таңдаңыз
Физикалық белсенділік, хобби, достармен кездесулер, жаңа әсерлер — мұның бәрі шынайы қуаныш сыйлай алады және артынан бос сезім қалдырмайды. Табиғи эмоциялар — ең тұрақты әрі пайдалы.
Тепе-теңдікті табыңыз
Үнемі “көтеріңкі күйде” болуға тырыспаңыз. Бұл мүмкін емес әрі денсаулыққа зиян. Өмірде тыныштыққа да, қуанышқа да орын болуға тиіс. Дәл осы қарама-қайшылық эмоцияларды шынайы әрі құнды етеді.
Өз әдеттеріңізге мұқият болыңыз
Егер сіз қуаныш сезіну үшін міндетті түрде “ынталандырушы құралдарға” — алкогольге, телефондағы шексіз лентаға, шопингке немесе ойындарға жүгінетін болсаңыз, сәл кідіріп, ойланыңыз. Бұл — өзіңізді қуанту тәсілі емес, шындықтан қашудың белгісі болуы мүмкін.
Эйфория — жау емес. Кейде ол өмірдің ең бақытты сәттерінде келеді — бұл қалыпты жағдай. Ең бастысы — бұл сезімнің артынан үнемі жүгірмеу және өмірден тек шектен тыс қуаныш қана іздемеу. Шынайы ләззат — тепе-теңдікте: қуана білуде, бірақ жерден айырылып қалмауда. Өз-өзіңізді тыңдаңыз, ескерту белгілеріне көз жұмбаңыз және ұмытпаңыз: ең жарқын эмоциялардың өзі — тек сіз оларды бақылап тұрған кезде ғана пайдалы.