Біздің ағзамызда қан маңызды рөл атқарады: ол оттегі мен қоректік заттарды тасымалдайды және иммундық жүйеге инфекцияларға қарсы күресуге көмектеседі. Бірақ қанның ағымдығы мен ұю қабілеті арасындағы тепе-теңдікті сақтау одан кем емес маңызды. Егер қан тым қою болса – тромб пайда болу қаупі артады, ал егер тым сұйық болса – қан кету қаупі туындайды. Дәл осы нәзік жүйенің жұмысын тексеру үшін коагулограмма қолданылады.
Бұл мақала орыс тілінде де қолжетімді.
Коагулограмма деген не
Коагулограмма — бұл қанның ұю қабілетін бағалайтын зертханалық талдау. Ол гемостаз жүйесінің жағдайын анықтайды — бұл қан кетудің алдын алу мен тромб пайда болудың арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ететін күрделі механизм.
Адам жарақат алғанда немесе кесілген кезде, ағза қанның ұюына әкелетін реакциялар тізбегін іске қосады. Нәтижесінде жараны “жабатын” және қан жоғалтуды болдырмайтын тромб пайда болады. Бірақ егер ұю жүйесі дұрыс жұмыс істемесе, келесі проблемалар туындауы мүмкін:
- қан тым тез ұйиды — бұл жағдайда тромб пайда болу қаупі жоғарылайды, олар тамырды бітеп, инфаркт, инсульт немесе тромбозға әкелуі мүмкін;
- қан тым баяу ұйиды — тіпті жеңіл жарақат кезінде де қан тоқтамай, қан кету қаупі туындайды.
Коагулограмма қанда қандай үдерістерді бағалайды
Анализ гемостаздың үш негізгі жүйесінің жұмысын бағалауға көмектеседі:
- қантамыр-тромбоцитарлық гемостаз (бастапқы) — тромбоциттер мен қан тамырларының қабырғалары қатысатын жүйе, олар зақымданған тамырларды тарылтып, тромбоциттік “тығын” түзеді;
- коагуляциялық гемостаз (екіншілік) — қанның ұю факторлары қатысады, олар фибриннен тұратын тығыз ұйыған қан түйіршігін түзеді, бұл қан кетуді сенімді тоқтатады;
- фибринолиз — ағза қажетсіз немесе қауіпті тромбтарды ерітетін үдеріс, бұл қанның ұюы мен сұйылуы арасындағы тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі.
Коагулограмма осы жүйелердің кез келгеніндегі ақауларды анықтауға көмектеседі.
Коагулограмманы қандай түрлері бар
Анализдің екі түрі болады:
- негізгі (базалық) коагулограмма — негізгі көрсеткіштерді қамтиды: протромбин уақыты (ПТУ), ХҚҚ (МНО), фибриноген және АЧТВ;
- кеңейтілген коагулограмма — қан ұю жүйесіндегі күрделі бұзылыстар күдіктенген жағдайда тағайындалады, оған қосымша көрсеткіштер қосылады: D-димер, тромбин уақыты және қасқыр антикоагулянты (волчаночный антикоагулянт).
Бұл талдау қан, бауыр және қан тамырлары ауруларына күдік туған жағдайда, жүктілік кезінде немесе операция алдында өте маңызды. Ол дәрігерге мәселені дер кезінде анықтап, тиісті ем тағайындауға мүмкіндік береді.
Коагулограмманың негізгі көрсеткіштері
Коагулограмма – қанның ұю жүйесінің жұмысын бағалауға көмектесетін бірнеше негізгі көрсеткіштерден тұрады. Олардың әрқайсысы әртүрлі ауруларды анықтауда маңызды рөл атқарады. Енді осы көрсеткіштерге тоқталайық.
Протромбин уақыты (ПТУ)
ПТУ – арнайы реагенттер қосылғаннан кейін қанның ұйығанға дейінгі уақыты. Бұл көрсеткіш қан ұюының сыртқы жолын бағалауға көмектеседі, яғни ағзаның қан тамыры зақымдалғанда қаншалықты тез әрекет ететінін көрсетеді.
Сау адамда протромбин уақыты шамамен 10–15 секундты құрайды, бірақ бұл мәндер зертханаға байланысты өзгеруі мүмкін.
Ауытқуларды түсіндіру:
- ПТУ ұзарған — қан ұю факторларының жетіспеушілігі, бауыр аурулары, К дәрумені тапшылығы немесе антикоагулянттарды (мысалы, варфарин) қолдану ықтимал;
- ПТУ қысқарған — тромбоздың жоғары қаупі.
Халықаралық қалыптандырылған қатынас (МНО, INR)
МНО – қан ұюын бақылауға арналған есептік көрсеткіш, көбіне варфарин сияқты жанама антикоагулянттарды қабылдайтын науқастарда қолданылады. Бұл әртүрлі зертханалардағы ПТУ нәтижелерін стандарттауға мүмкіндік береді.
МНО-ның қалыпты мәндері:
- сау адамдарда — 0,8–1,2;
- варфарин қабылдағанда — 2,0–3,0 (жүрек қақпақшасының протезі болса — 3,5–4,5 дейін).
Ауытқулар мәні:
- МНО жоғары (>3,5) — қан кету қаупі жоғары;
- МНО төмен (<0,8) — тромбоз қаупінің жоғары екенін білдіруі мүмкін, бірақ басқа ұю көрсеткіштерімен бірге бағаланады.
Фибриноген
Фибриноген — бұл плазмада болатын ақуыз, ол фибринге айналып, тромбтың негізін құрайды. Бұл — қанның ұю жүйесінің маңызды элементі, қан кетуді тоқтатуға және жарақаттанған тіндердің жазылуына қатысады. Қалыпты деңгейі — 2–4 г/л.
Нормадан ауытқу келесі аурулар мен жағдайларды көрсетуі мүмкін:
- жоғары деңгейі (4 г/л-ден жоғары) — қабыну, инфекциялар, күйік, аутоиммунды аурулар, миокард инфаркті, қатерлі ісіктер кезінде, сондай-ақ жүктілік кезінде (физиологиялық жоғарылау) байқалуы мүмкін;
- төмен деңгейі (2 г/л-ден төмен) — бауыр ауруларын, ДВС-синдромын, тұқым қуалайтын фибриноген бұзылыстарын, ауыр улану немесе дәрумен тапшылығын көрсетуі мүмкін.
АЧТУ (активтелген ішінара тромбопластин уақыты)
АЧТУ — қан ұюының ішкі жолының тиімділігін бағалайтын талдау. Бұл тест гемофилияны анықтауда және нефракцияланған гепаринмен ем жүргізу кезінде ерекше маңызды.
АЧТУ-дың референстік мәндері зертхана мен қолданылған реагентке байланысты. Әдетте бұл көрсеткіш 21–35 секунд немесе 25,1–36,5 секунд аралығында болады. Нақты нәтижені дұрыс түсіндіру үшін зертханадан диапазонды нақтылап алу қажет.
Ауытқулар:
- АЧТУ жоғарылаған — қан баяу ұйиды, бұл гемофилияны, бауыр ауруларын, ұю факторларының жетіспеушілігін немесе антикоагулянттардың (гепарин, варфарин) әсерін көрсетуі мүмкін;
- АЧТУ төмендеген — тромбозға бейімділіктің жоғары екенін, ДВС-синдромның бастапқы кезеңін, жүктілікті немесе ағзадағы белсенді қабыну үдерісін көрсетуі мүмкін.
D-димер
D-димер — бұл тромбтар ыдырағанда түзілетін ақуыз фрагменті. Ол қан ұю жүйесінің белсенділігін анықтауға көмектеседі.
Қалыпты жағдайда D-димердің мөлшері 500 нг/мл-ден төмен (немесе <0,5 мг/л) болуы керек, бірақ нақты шектер зертханаға байланысты өзгеруі мүмкін. Жүктілік кезінде, қарт адамдарда немесе хирургиялық араласудан кейін бұл көрсеткіш патологиясыз да жоғарылауы мүмкін.
Нормадан ауытқу:
- D-димердің жоғары деңгейі — терең көктамыр тромбозы, өкпе эмболиясы (ТЭЛА), миокард инфаркті, ДВС-синдром, инфекциялар, онкологиялық аурулар, жүктілік немесе операциядан кейінгі жағдайлар туралы айтуы мүмкін;
- D-димердің төмен деңгейі — әдетте клиникалық тұрғыда маңызды емес.
Тромбин уақыты (ТУ)
Тромбин уақыты — бұл көрсеткіш фибриногеннің тромбин әсерінен фибринге қаншалықты тез айналатынын көрсетеді. Қалыпты мәні — 14–20 секунд, бірақ зерттеу әдісіне байланысты өзгеруі мүмкін.
Нормадан ауытқу:
- ТУ ұзарған — бауыр аурулары, ДВС-синдром, гепариннің әсері, гипофибриногенемия, дисфибриногенемия немесе кейбір уланулардың белгісі болуы мүмкін;
- ТУ қысқарған — сирек кездеседі, көбіне фибриноген деңгейінің жоғарылауымен, жүктілікпен, эстроген қабылдаумен немесе тромбоз кезіндегі гиперкоагуляциямен байланысты болады.
Қасқыр антикоагулянты (ВА)
Бұл талдау тромбозды тудыруы мүмкін антиденелердің бар-жоғын анықтайды. Қалыптыда нәтиже теріс болуы тиіс, яғни қасқыр антикоагулянты болмауы керек.
Оң нәтиже веноздық және артериялық тромбоз қаупінің жоғары екенін, сондай-ақ аутоиммунды аурулардың болуы мүмкін екенін көрсетеді. ВА көбіне аутоиммунды жағдайларда (антифосфолипидті синдром, жүйелі қызыл жегі) жоғарылайды. Уақытша оң нәтиже инфекциялар, онкологиялық аурулар немесе кейбір дәрілерді қабылдау кезінде де болуы мүмкін.
Коагулограммадағы әр көрсеткіш қан ұюының нақты бір механизміне жауап береді. Бұл талдауды кешенді түрде бағалау қажет. Нормадан ауытқулардың нақты не білдіретінін тек дәрігер ғана нақты түсіндіре алады.
Коагулограмма қашан тағайындалады
Коагулограмма қан кету немесе тромбоз қаупі бар түрлі жағдайларда тағайындалады. Енді дәрігер бұл зерттеуді қандай жағдайларда ұсынуы мүмкін екенін толығырақ қарастырайық.
Ота алдында немесе одан кейін
Кез келген операция алдында, әсіресе ірі (мысалы, ісікті алып тастау, пластикалық операциялар, ортопедиялық араласулар), дәрігерлер пациенттің қан ұюында жасырын ақаулар жоқ екеніне көз жеткізуі керек.
Егер қан тым баяу ұйыса — операция кезінде қатты қан кету қаупі бар. Ал егер керісінше, тым жылдам ұйыса — тромб түзілуі мүмкін.
Коагулограмма хирургиялық араласу қажет болған жағдайда келесі жағдайларда тағайындалады:
- жоспарлы операциялар алдында;
- аз жарақатпен өтетін процедуралар алдында (мысалы, ұю бұзылысына күдік бар науқастарда тісті жұлу);
- операциядан кейін — пациенттің жағдайын бақылау және тромбоз не қан кету қаупін болдырмау үшін.
Жүктілік кезінде
Жүктілік — әйел ағзасында үлкен өзгерістер жүретін кезең, оның ішінде қанның ұю жүйесі де бейімделеді. Бұл зерттеу болашақ ананы босану кезіндегі қан жоғалтудан қорғау үшін қажет.
Алайда кейбір әйелдерде келесі мәселелер туындауы мүмкін:
- қанның ұюы төмен — қан кету қаупі жоғарылайды;
- қанның ұюы жоғары — плаценталық тромбоз дамып, бұл ұрықтың гипоксиясына немесе түсікке әкелуі мүмкін.
Коагулограмма жүктілік кезінде келесі жағдайларда тағайындалады:
- бірінші, екінші және үшінші триместрде (әдетте жүктілік кезінде 3 рет жасалады);
- жүктіліктің асқынуы кезінде (гестоз, ісіну, жоғары қысым);
- егер анамнезінде түсік, мезгілінен бұрын босану немесе плацентамен байланысты мәселелер болса;
- босанар алдында немесе жоспарлы кесар тілігі кезінде.
Тромбоз, инсульт немесе инфарктқа күдік туындағанда
Егер адамда қан айналымының бұзылу белгілері кенеттен пайда болса (қол-аяқтың жансыздануы, қатты бас ауыруы, кеуде тұсындағы ауырсыну және т.б.), дәрігер тромб түзілу қаупін бағалау үшін коагулограмма тағайындай алады.
Тағайындауға көрсеткіштер:
- терең көктамыр тромбозына күдік (ісіну, қызару, аяқтағы ауырсыну);
- бұрын инсульт немесе инфаркт болған — қайталану қаупін бағалау үшін;
варикоз және аяқтағы жиі ауырсыну; - өкпе артериясының тромбоэмболиясына күдік (ентігу, кеудедегі ауырсыну, қан аралас жөтел).
Бауыр ауруларында
Бауыр — бұл қанның ұюына қатысатын ақуыздардың (фибриноген, протромбин және т.б.) көп бөлігін өндіретін ағза. Егер бауырдың қызметі бұзылса, қан ұю жүйесі де зардап шегеді.
Коагулограмма келесі жағдайларда тағайындалады:
- бауыр циррозы;
- гепатит (жедел немесе созылмалы);
- бауыр жеткіліксіздігіне күдік.
Бауыр аурулары кезінде қанның ұюын бақылау өте маңызды, өйткені қан кетуге бейімділік немесе, керісінше, тромбозға бейімділік аурудың ағымын нашарлатуы мүмкін.
Аутоиммунды аурулар кезінде
Кейбір аутоиммунды аурулар (мысалы, жүйелі қызыл жегі немесе антифосфолипидті синдром) қанның ұюымен байланысты мәселелер туындатуы мүмкін. Мұндай науқастарда сырттай өздерін жақсы сезінсе де, тромбоз қаупі жоғары болады.
Анализ тапсыруға көрсеткіштер:
- қасқыр антикоагулянты — ағза ұю факторларына өзі шабуыл жасайды;
- антифосфолипидті синдром — тромбоз және жүктілік асқынуларының қаупін арттырады;
- басқа аутоиммунды аурулар, егер қан ұюының бұзылуы белгілері болса.
Қанды сұйылтатын дәрілерді қабылдағанда (антикоагулянттар)
Кейбір адамдарға тромб түзілуінің алдын алу үшін қанды сұйылтатын дәрілер тағайындалады. Алайда қанның шамадан тыс сұйылуы қан кетуге әкелуі мүмкін, сондықтан қанның ұюын бақылау өте маңызды.
Коагулограмма келесі жағдайларда ұсынылады:
- варфарин, гепарин және басқа антикоагулянттарды қабылдағанда;
- бұрынғы тромбоздан кейінгі ем кезінде;
- жүрек-қантамыр ауруларының қаупі жоғары болғанда.
Мұндай жағдайларда көбінесе МНО (халықаралық қалыптандырылған қатынас) көрсеткіші тексеріледі — бұл дәрі дозасының дұрыс таңдалғанына көз жеткізуге мүмкіндік береді.
Жиі қан кету немесе көгерулер болғанда
Егер адамда себепсіз жиі көгерулер пайда болып, кесілгеннен кейін қан ұзақ уақыт тоқтамаса, мұрыннан қан кету немесе қызыл иектің қансырауы байқалса, дәрігер қанның ұюының бұзылуына күмәндануы мүмкін.
Коагулограмма тапсыруға көрсеткіштер:
- себепсіз қан кетулер;
- жиі тері астына қан құйылуы (гематома, көгеру);
- ұсақ жарақаттардан кейін қанды ұзақ уақыт тоқтата алмау.
Мұндай белгілер гемофилия, тромбоцитопения немесе бауыр ауруларының белгісі болуы мүмкін.
Коагулограмма тағайындау — жай ғана формалдылық емес. Бұл талдау ауыр асқынулардың алдын алып, өмірді сақтап қалуы мүмкін. Егер сізде осындай көрсеткіштер болса — зертханаға баруды кейінге қалдырмаңыз!
Анализге қалай дайындалу керек
Коагулограмма — нәтижесіне тіпті ұсақ-түйек факторлар (тамақ, күйзеліс, дәрі-дәрмек) әсер етуі мүмкін талдау түрі. Дәл әрі сенімді нәтиже алу үшін қан тапсыру алдында бірнеше маңызды ережені сақтау қажет.
Талдауға дейін қанша уақыт бұрын тамақ жеуге болмайды
Коагулограмма үшін қан міндетті түрде аш қарынға тапсырылады. Соңғы рет тамақ қабылдау талдауға дейін 8–12 сағат бұрын болуы керек.
Неліктен бұл маңызды? Тамақтан кейін қанда фибриноген деңгейі, плазманың тұтқырлығы және басқа да көрсеткіштер өзгеруі мүмкін, бұл талдау нәтижелерін бұрмалап көрсетуі ықтимал. Мысалы, майлы тағам фибриноген деңгейін арттырады — бұл қан ұюға бейімділік бар деген жалған әсер тудыруы мүмкін.
Анализ алдында қандай тағамдардан бас тарту керек
Коагулограмма тапсырардан бір күн бұрын келесі өнімдерді қолданбаған жөн:
- майлы тағамдар (май, фастфуд, қуырылған тағамдар) — қанның тұтқырлығын арттыруы мүмкін;
- алкоголь — қан ұюына және D-димер деңгейіне әсер етеді;
- кофе, шай, газдалған сусындар — қан тамырларының тонусына әсер етуі мүмкін;
- цитрус жемістері, сарымсақ, зімбір, жасыл шай — қанды сұйылтады, бұл талдау нәтижелерін бұрмалауы мүмкін.
Талдау алдындағы кеште жеңіл тамақтанған дұрыс: мысалы, көкөністер, ботқа, майсыз ет немесе балық. Таңертең мүлде тамақтанбау қажет.
Ал су ішуге тыйым салынбайды — керісінше, таза, газсыз суды ішу ұсынылады. Ол коагулограммаға әсер етпейді және керісінше, қанның қоюланып кетуінің алдын алады. Бірақ тәтті сусындар, шай, кофе, шырын ішуге болмайды. Егер судан басқа нәрсе ішсеңіз, қан қоюланып немесе сұйылып кетіп, анализ нәтижесі бұрмалануы мүмкін.
Дәрі-дәрмектерді тоқтату қажет пе
Кейбір дәрілер коагулограмма нәтижесіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Егер сіз антикоагулянттарды (варфарин, гепарин, ацетилсалицил қышқылы, ривароксабан, дабигатран) қабылдап жүрсеңіз, міндетті түрде дәрігерге хабарлаңыз — бұл дәрілер қанның ұюына тікелей әсер етеді.
Нәтижелерді бұрмалауы мүмкін басқа дәрілер:
- гормоналды препараттар (оның ішінде жүкті болдырмайтын дәрілер);
- қабынуға қарсы дәрілер (ибупрофен, диклофенак);
- антибиотиктер;
- антидепрессанттар.
Егер сіз өмірлік маңызды дәрі-дәрмектер қабылдап жүрсеңіз, оларды өз бетіңізше тоқтатуға болмайды! Бұл шешімді тек дәрігер қабылдауы тиіс. Егер дәріні уақытша тоқтатуға мүмкіндік болса, оны әдетте анализден 24–48 сағат бұрын жасайды.
Анализ алдында темекі шегуге бола ма
Жоқ! Темекі шегу қан тамырларына әсер етіп, қанның ұю көрсеткіштерін өзгертуі мүмкін. Ұсыныстар:
- анализ тапсырардан 2–3 сағат бұрын темекі шекпеген дұрыс;
- егер мүлде бас тарту қиын болса, кем дегенде 1 сағат бұрын темекі шегуден тартынуға тырысыңыз.
Темекідегі никотин мен шайырлар қанның тұтқырлығын арттырып, нәтижелерді бұрмалауы мүмкін.
Анализ алдында спортпен шұғылдануға бола ма
Қан тапсырар алдында физикалық белсенділік коагулограмма көрсеткіштеріне әсер етуі мүмкін, сондықтан мынадай ұсыныстар бар:
- анализден 12–24 сағат бұрын жүгірмеу және қарқынды жаттығу жасамау;
- зертханаға кірер алдында баспалдақпен жылдам көтерілмеу;
- уайымдамау, себебі күйзеліс те қанның ұюына әсер етеді.
Ең дұрысы — зертханаға тыныш күйде келіп, қан алғанға дейін 10–15 минут демалып отыру.
Коагулограмма тапсыруға ең қолайлы уақыт
Ең оңтайлы уақыт — таңертең (сағат 8:00-ден 11:00-ге дейін). Бұл қан көрсеткіштері тәулік бойы өзгеретіндігімен байланысты. Таңертең алынған нәтижелер ең дәл болады. Ал анализді кешірек тапсырған жағдайда кейбір көрсеткіштердің табиғи ауытқуы орын алып, диагноздың нақтылығына әсер етуі мүмкін.
Балалар мен жүкті әйелдер коагулограмма тапсыруы
Коагулограмма тапсыру алдында науқастың жас ерекшелігі мен физиологиялық жағдайын ескеру маңызды. Балалар мен жүкті әйелдердің ағзасында ұю жүйесіне тән ерекшеліктер бар, сондықтан олар ерекше назарды талап етеді.
Балалардағы қан ұю талдауы кейбір ерекшеліктермен өтеді. Нәтижелердің дұрыс болуы үшін келесі ережелерді сақтау қажет:
- жалпы ереже бірдей — аш қарынға, кемінде 8 сағат тамақ ішпеу керек;
- су ішуге болады;
- емшектегі сәбилерде анализ келесі емізу алдында алынады.
Жүктілік кезінде қанның ұю жүйесі өзгерістерге ұшырайды, сондықтан коагулограмма көрсеткіштерін бақылау өте маңызды. Мүмкін ауытқуларды дер кезінде анықтау үшін мынадай ережелерге сүйену керек:
- коагулограмма жүктілік кезінде 3 рет тапсырылады, ал асқынулар болса — жиірек;
- барлық ұсыныстарды мұқият орындау қажет, себебі ұю жүйесінің бұзылуы жүктіліктің өтуіне әсер етуі мүмкін.
Осы ұсыныстарды сақтай отырып, сіз анализдің нақты нәтижелерін аласыз, бұл дәрігерге дұрыс диагноз қойып, қажетті емді тағайындауға көмектеседі!
Коагулограмма — бұл қанның ұю жүйесіндегі мәселелерді анықтауға және ауыр аурулардың алдын алуға мүмкіндік беретін маңызды талдау. Жүктілік кезінде, операция алдында немесе созылмалы аурулар бар кезде, шағымдар болмаса да бұл көрсеткіштерді бақылау өте маңызды.
Егер дәрігер сізге коагулограмма тағайындаса — бұл зерттеуді елемеңіз, өйткені ол сіздің денсаулығыңызды, тіпті өміріңізді сақтап қалуы мүмкін. Өз денсаулығыңызды күтіңіз және аман-сау болыңыз!