Көктем мен жаз келгенде, көпшілігіміз таза ауада мүмкіндігінше көп уақыт өткізуге тырысамыз. Алайда кей адамдар үшін күн сәулесі қуаныш көзі емес, қышыну, бөртпе және басқа да жағымсыз белгілердің себебіне айналады. Мұның бәрі күнге аллергияның көріністері болуы мүмкін. Бұл мақалада біз күнге аллергияның қандай түрлері болатынын, белгілерін қалай тануға болатынын, оның не себептен пайда болатынын және оны қалай емдеуге әрі алдын алуға болатынын айтып береміз.
Күнге аллергия дегеніміз не
Күнге аллергия, яғни фотоаллергия — бұл ультракүлгін сәулелерге (УК) терінің қалыптан тыс реакциясы. Көбінесе А түріндегі (UVA), сирек жағдайда — B түріндегі (UVB) сәулелер әсер етеді. Ол терінің қабынуы, бөртпе, қышыну, ісіну, күйгендей ашып ауыру немесе күйікке ұқсас көпіршіктермен көрінуі мүмкін. Мұндай реакцияның күнге күйгеннен немесе жай күнге қызарудан айырмашылығы — тіпті қысқа уақыт күн астында болу да күшті жауапты туындатуы мүмкін, әсіресе теріде немесе ағзада реакцияны қоздыратын заттар болса.
Маңыздысы — фотоаллергия бұл күннің өзіне аллергия емес, ультракүлгін сәуле әсерінен теріде немесе химиялық заттарда болатын өзгерістерге организмнің реакциясы. Күн сәулесі ағзада бірқатар биохимиялық процестерді іске қосады, соның салдарынан иммундық жүйе терінің өз жасушаларына немесе ағзаға түскен немесе теріге жағылған заттардың ыдырау өнімдеріне шабуылдай бастайды.
Фотоаллергияның ерекшелігі — оның бірден емес, біртіндеп дамуы мүмкін. Адам бірнеше жыл бойы күнге күйіп жүргенімен, кенеттен бір күні күн астында болғаннан кейін қышыну мен бөртпеден зардап шегеді. Бұл жағдай ағзада триггер факторлардың (дәрі-дәрмектер, гормоналдық өзгерістер немесе иммундық жүйедегі бұзылыстар) жиналуымен байланысты.
Күнге аллергияның түрлері
Күнге аллергия — бұл ультракүлгін сәулелерге терінің әртүрлі механизмдермен және белгілермен жауап беруін сипаттайтын жалпы ұғым. Оны шартты түрде бірнеше негізгі түрге бөлуге болады.
Полиморфты жарықтық бөртпе
Бұл — фотоаллергияның ең кең таралған түрі, көбіне «күннен шыққан бөртпе» деп шағымданатын адамдарда кездеседі. Ерекшеліктері:
- күнге шыққаннан бірнеше сағат немесе келесі күні пайда болады;
- ұсақ бөртпелер, папулалар, көпіршіктер немесе дақтар түрінде көрініп, қатты қышынумен қатар жүреді;
- көбіне кеуде, иық, мойын, білектің жоғарғы бөлігі сияқты күнге ашық жерлерде байқалады;
- көктемде немесе жаздың басында пайда болады, себебі тері күн сәулесіне әлі бейімделмеген;
- уақыт өте келе кей адамдарда жарыққа төзімділік дамып, ағза ультракүлгінге үйреніп, бөртпе жоғалады.
Фотоаллергиялық реакция
Бұл күнге аллергия түрі иммундық жүйенің жоғары сезімталдығымен байланысты. Реакция ультракүлгін сәулелер әсерінен теріде немесе ағзада (дәрі-дәрмектер, косметика, күннен қорғайтын кремдер) болатын заттардың молекулалары өзгерген кезде басталады — иммундық жүйе оларды қауіп ретінде қабылдайды.
Мұндай аллергияға тән ерекшеліктер:
- белгілер бірден емес, күн сәулесіне түскеннен кейін 1–3 күннен соң пайда болады;
- теріде кең көлемді бөртпелер, қышыну, қабыршақтану, тіпті ісіну болуы мүмкін;
- нақты диагноз қою және реакцияны туындататын факторды жою үшін медициналық тексеру қажет.
Фотоуытты реакция
Бұл шынайы аллергия болып саналмайды, бірақ белгілері ұқсас. Күн сәулесі терінің ультракүлгінге сезімталдығын арттыратын заттармен әрекеттескен кезде пайда болады. Оны тудыратын факторлар:
- кейбір дәрі-дәрмектер (тетрациклиндер, фторхинолондар, диуретиктер, ретиноидтар);
- цитрусты немесе бергамот эфир майлары бар косметика;
- өсімдіктермен жанасу (мысалы, борщевикпен).
Фотоуытты реакцияның ерекшеліктері:
- өте тез пайда болады — кейде күнмен жанасқаннан кейін 30–60 минут ішінде;
- бөртпе күйікке ұқсайды: қызару, ісіну, ашып ауыру, көпіршіктер;
- әдетте зат жағылған тері бөлігінде көрінеді.
Күн крапивницаcы
Бұл күнге аллергияның сирек, бірақ ауыр түрі. Иммундық жүйе ультракүлгін сәулені аллерген ретінде бірден таниды. Күн крапивницасының ерекшеліктері:
- белгілері бірнеше минут ішінде пайда болады: күлдіреуік, қатты қышыну, терінің қызаруы;
- жалпы жай-күйдің бұзылуымен қатар жүруі мүмкін — бас ауруы, әлсіздік, жүрек айну;
- көп жағдайда дереу антигистаминдік препарат қабылдауды және күннен қорғануды қажет етеді.
Екіншілік күн аллергиясы (фотодерматит)
Бұл түрі созылмалы тері немесе ішкі ағза ауруларының (мысалы, қызыл жегі, порфирия, бауыр аурулары) аясында пайда болады. Мұндай жағдайда күн сәулесі аурудың асқынуын тудыратын катализатор ғана болып табылады.
Басты белгілері:
- белгілері әрдайым айқын болмауы мүмкін — пигментті дақтар, ұзақ жазылмайтын қабыну ошақтары, терінің қалыңдауы;
- негізгі ауруды кешенді емдеуді және күннен қорғануды талап етеді.
Күнге аллергия бір адамда да түрліше көрінуі мүмкін — жыл мезгіліне, денсаулық жағдайына, қолданылатын құралдар мен дәрі-дәрмектерге байланысты. Сондықтан өз бетімен емделмей, нақты диагноз қойып, қауіпсіз қорғаныс тәсілін таңдау үшін маманға жүгінген жөн.
Күнге аллергияның негізгі себептері
Күнге аллергия — бұл дербес ауру емес, ағзаның ультракүлгін сәулеге бұзылған реакциясының нәтижесі. Ол бәрінде бірдей емес, тек белгілі бір бейімділігі бар адамдарда ғана пайда болады. Төменде терінің күн сәулесіне теріс реакция беруінің басты себептерін қарастырамыз.
Терінің ультракүлгінге жоғары сезімталдығы (фотосенсибилизация)
Кей адамдарда тері бастапқыдан-ақ ультракүлгін сәулелерге аса сезімтал болады. Бұл келесі факторларға байланысты болуы мүмкін:
- ашық фототип (Фицпатрик бойынша I және II түрі);
- жұқа немесе құрғақ тері;
- гормоналдық өзгерістер.
Мұндай адамдарда күн астында аз уақыт болудың өзі терінің қабынуын, қышынуды және бөртпелерді туындатуы мүмкін.
Дәрілер мен косметиканың әсері (экзогенді фотосенсибилизаторлар)
Кейбір заттар ағзада немесе тері бетінде ультракүлгін сәулелермен әрекеттесіп, фотоуытты немесе фотоаллергиялық реакция туындатуы мүмкін. Ең кең таралған қоздырғыштар:
- антибиотиктер (тетрациклиндер, фторхинолондар);
- қабынуға қарсы препараттар (ибупрофен, напроксен);
- диуретиктер (фуросемид, гидрохлоротиазид);
- гормоналдық препараттар (ауыз арқылы қабылданатын контрацептивтер);
- ретиноидтар (соның ішінде безеуге қарсы кремдердегі);
- цитрус, лаванда, бергамот эфир майлары бар косметика мен парфюмерия;
- өсімдіктер (әсіресе борщевик, сондай-ақ кейбір балдыркөк немесе ақжелкен түрлері).
Бұл заттар тіпті күнмен қысқа байланыста болғанның өзінде терінің жарыққа деген реакциясын күшейтуі мүмкін.
Иммунитеттің әлсіреуі және созылмалы аурулар
Иммундық жауабы төмендеген ағза ультракүлгін сәулелерді дұрыс танымай, қабыну реакциясын туындатуы мүмкін. Мұндай жағдайға себеп болатын факторлар:
- аутоиммундық аурулар (қызыл жегі, дерматомиозит);
- бауыр функциясының бұзылуы (токсиндерді шығару мен зат алмасуға әсер етеді);
- эндокриндік ауытқулар (мысалы, қалқанша без ауруларында);
- ауыр инфекциялардан кейінгі жағдай немесе ұзаққа созылған күйзеліс.
Қыстан кейін күн сәулесімен кенет жанасу
Көктемде, тері ұзақ уақыт ультракүлгін сәулесін алмаған кезде, тіпті әлсіз күн сәулесінің өзі жағымсыз реакцияларды тудыруы мүмкін. Ағзада табиғи қорғаныс жүйесі (меланин, антиоксиданттар, тері тосқауылы) әлі толық белсенбегендіктен, ол қабыну арқылы жауап береді.
Тұқымқуалайтын бейімділік
Егер ата-ананың бірінде фотоаллергияға, сезімтал теріге немесе аутоиммундық ауруларға бейімділік болса, баланың күнге жағымсыз реакция беру қаупі жоғарылайды. Бұл көбінесе жасөспірімдерде және әйелдерде жиі байқалады.
Агрессивті пилингтер мен процедураларды қолдану
Қышқылды пилингтер, ретиноидтар, лазерлік процедуралар, микродермабразия және теріні жаңартатын басқа да әдістер теріні әлсіз әрі осал етеді. Мұндай процедуралардан кейін күн сәулесінен аулақ болу қажет, әйтпесе қабыну немесе гиперпигментация пайда болуы мүмкін.
Осылайша, күнге аллергия — бұл сыртқы триггердің (күннің) және ішкі бейімділіктің қосындысына ағзаның реакциясы. Қауіптерді азайту үшін осы себептердің қайсысы сізге қатысты болуы мүмкін екенін түсіну маңызды.
Белгілері: күнге аллергияны қалай тануға болады
Күнге аллергия әртүрлі түрде көрінуі мүмкін — жеңіл бөртпеден бастап ауыр қабынуға дейін. Дегенмен, оны жай күнге күйгеннен емес, фотоаллергия екеніне күмәндануға мүмкіндік беретін ортақ белгілер бар. Негізгі симптомдарды қарастырайық:
- қызыл дақтар мен бөртпе — көбіне ашық дене бөліктерінде (бет, мойын, иық, білектер, мойын ойығы) пайда болады;
- ұсақ көпіршіктер немесе күлдіреуік — фотоуытты немесе фотоаллергиялық реакция кезінде байқалады;
- қышыну және ашып ауыру — ең жағымсыз сезімдердің бірі, бірнеше күнге дейін сақталуы мүмкін;
- терінің қабыршақтануы — әсіресе бөртпе басылғаннан кейін байқалады;
- ісіну — кейде тері ісініп, әсіресе көз, бет және қол аймағында білінеді;
- пигментация — ұзаққа созылған аллергия кезінде қара дақтар қалуы мүмкін.
Күнге күйгеннен айырмашылығы — фотоаллергия белгілері көбіне күн тиген жермен шектелмей, оның шегінен де асып таралуы мүмкін. Сондай-ақ, фотоаллергия кезінде бөртпе тіпті күн ашық болмаса да — мысалы, бұлтты күнде де — пайда болуы мүмкін.
Мұндай белгілер көктем сайын немесе демалыстан кейін қайталанатын болса — бұл міндетті түрде маманға жүгіну үшін маңызды себеп.
Қауіп тобына кімдер жатады
Күнге аллергия кез келген адамда пайда болуы мүмкін, бірақ кейбір санаттарда оған шалдығу қаупі әлдеқайда жоғары:
- Аққұба және сезімтал терілі адамдар. Бұл топта меланин — ультракүлгін сәуледен қорғайтын табиғи пигмент — аз болады. Мұндай тері күнге тез күйіп, оған бейімделе алмайды.
- Әйелдер. Фотоаллергия көбіне 20–40 жас аралығындағы әйелдерде кездеседі. Бұл гормоналдық ауытқулармен және терінің жұқалығымен байланысты.
- Белгілі бір дәрілерді қабылдайтын адамдар. Әсіресе антибиотиктер, диуретиктер, ретиноидтар, антидепрессанттар немесе гормоналдық препараттарды қабылдайтындар. Мұндай дәрілер ультракүлгінге сезімталдықты арттырады.
- Аутоиммунды және тері аурулары бар адамдар. Қызыл жегі, дерматит, экзема, порфирия және басқа да кейбір патологиялар күн сәулесінің әсерінен күшеюі мүмкін. Мұндай адамдарда ультракүлгінге терінің реакциясы айқын білінеді.
- Балалар мен егде жастағылар. Балалардың терісі әлі ультракүлгін сәулелерден жеткілікті қорғаныс қалыптастырмаған. Қарттарда тері жұқарады, меланиннің бөлінуі азаяды, қайта қалпына келу қабілеті төмендейді.
- Иммунитеті әлсіреген адамдар. Аурудан кейін, күйзеліс кезінде, созылмалы дерт фонында немесе иммуносупрессорлар қабылдағаннан кейін ағза сыртқы тітіркендіргіштерге төтеп беруде әлсіз болады.
- Жүкті әйелдер. Гормоналдық фондағы өзгерістер терінің сезімталдығын, соның ішінде күн сәулесіне деген реакцияны да арттыруы мүмкін.
Өз қауіп тобыңызды білу — алдын ала сақтық шараларын қабылдауға және күнге аллергияның жағымсыз белгілерінен сақтануға мүмкіндік береді. Бұл әсіресе жылы жаққа сапарлар, ұзақ серуендер мен белсенді демалыс алдында өте маңызды.
Дәрігерге жүгіну және диагностика
Егер күнде болғаннан кейін теріде бөртпе, қышыну немесе ісіну жиі қайталанатын болса, міндетті түрде дәрігерге көрінген жөн. Өзін-өзі диагностикалау дәл болмауы мүмкін, себебі күнге аллергия белгілері дерматит, экзема немесе дәрілерден туындаған фотосенсибилизация сияқты жағдайларға ұқсас болуы мүмкін.
Мұндай жағдайда мына мамандарға жүгінген дұрыс:
- дерматолог — тері жағдайын көзбен бағалап, қажетті жақпа майлар немесе зерттеулер тағайындайды;
- аллерголог — фотоаллергиялық реакцияға күмән болғанда тексеру жүргізеді;
- терапевт — тері сезімталдығына әсер етуі мүмкін ішкі ауруларды жоққа шығарады.
Бастапқы тексеруден кейін маман қосымша зерттеулерден өтуді ұсынуы мүмкін. Бұл тері реакциясының нақты себебін анықтап, басқа тері немесе жүйелік ауруларды жоққа шығару үшін қажет. Симптомдар мен болжамды себепке байланысты дәрігер келесі диагностикалық әдістерді таңдай алады:
- Фототест (фотосынама) — терінің ультракүлгіннің белгілі бір дозасына реакциясын тексеру;
- Қан талдауы — жасырын қабынуларды, аутоиммундық үдерістерді немесе дәрумен жетіспеушілігін анықтауға көмектеседі;
- Патч-тесттер — косметика немесе дәрілердегі фотосенсибилизаторларға реакцияны анықтайды;
- Тері биопсиясы — күрделі жағдайларда жүргізіледі.
Ерте диагностика жағымсыз белгілерден құтылуға ғана емес, сонымен қатар асқынулардың — гиперпигментация, созылмалы қабыну, тыртықтардың — алдын алуға көмектеседі.
Күнге аллергиямен қалай күресуге болады
Күнге аллергия айтарлықтай қолайсыздық тудыруы мүмкін. Алайда, тіпті қатты реакция кезінде де сабыр сақтап, дұрыс әрекет ету маңызды. Ең алдымен атқарылуы тиіс — қабынудың одан әрі дамуын тоқтатып, симптомдардың ауырлауына жол бермеу. Ол үшін келесі шараларды орындаңыз:
- көлеңкеге немесе жабық орынға өтіңіз;
- салқын дымқыл компресс қойыңыз;
- антигистаминдік препарат ішіңіз (цетиризин, лоратадин және т.б.);
- зақымданған жерлерді қасыманыз — бұл қабынуды күшейтеді.
Егер белгілер бірнеше сағат ішінде басылмаса немесе күшейе түссе, толыққанды ем қажет. Емдеу қабынуды жоюға, қышынуды басуға және терінің қорғаныс қызметін қалпына келтіруге бағытталады. Дәрі-дәрмектер мен емдеу сызбасы симптомдардың ауырлығына және қосымша факторларға байланысты жеке таңдалады. Емдеу мыналарды қамтуы мүмкін:
- антигистаминдік препараттар — ішке қабылдау немесе гель түрінде теріге жағу;
- қабынуға қарсы кортикостероидты жақпа майлар (дәрігердің тағайындауымен);
- пантенол, алоэ вера немесе термалды су бар ылғалдандырғыш кремдер мен бальзамдар;
- минералды сүзгілері бар фотоқорғаныс құралдары — бұлтты күндері де қолданылады.
Егер бөртпе үнемі қайталанатын болса, дәрігер тері қорғанысын күшейтетін дәрілердің курстық қабылдауын және реакцияны ұзақ мерзімді бақылауға арналған препараттарды ұсынуы мүмкін.
Алдын алу: күнге аллергияның алдын қалай алуға болады
Күнге аллергияның алдын алу оны кейіннен емдеуден әлдеқайда жеңіл. Әсіресе көктем мен жаздың басында — тері ең әлсіз кезеңде — сақтық шараларын сақтау өте маңызды.
Алдын алу шаралары:
- күннің ең белсенді уақыты — 11:00-ден 16:00-ге дейін — ашық күн астында болмауға тырысыңыз;
- табиғи маталардан тігілген жабық киім, кең жиекті бас киім және көзілдірік киіңіз;
- SPF 30–50 және UVA+UVB сүзгілері бар күннен қорғайтын құралдарды пайдаланыңыз, оларды әр 2–3 сағат сайын жаңартып жағыңыз;
- теріні күнге біртіндеп үйретіңіз — бастапқыда күніне 5–10 минуттан бастаңыз;
- далаға шығар алдында эфир майлары мен спирті бар косметиканы қолданбаңыз;
- егер фотосенсибилизация туындататын дәрілер қабылдап жүрсеңіз, дәрігерге хабарлаңыз — оларды алмастыру қажет болуы мүмкін.
Сондай-ақ иммунитетті нығайту, D дәрумені мен антиоксиданттар деңгейін бақылау пайдалы — олар терінің саулығын қолдайды.
Күнге аллергия — бұл теріге ерекше күтім қажет екенін білдіретін белгі. Ол тіпті бұрын күнге еш қиындықсыз қыздырынған адамдарда да кенеттен пайда болуы мүмкін және айтарлықтай қолайсыздық әкеледі. Бірақ дұрыс көзқараспен күннен қорықпай, ләззат алуға болады. Ең бастысы — алғашқы белгілерді елемеу, теріні қорғау және есте сақтау: күн — дұшпан емес, дос болуы тиіс.