Кейде тұздалған қиярдан, чипстан немесе тұзды таяқшалардан бас тарту мүмкін емес сияқты көрінеді. Неге дәл кей сәттерде біз тұзды тағамдарға қатты тартылып тұрамыз? Бұл жай ғана дәм қалауы емес — мұндай құмарлықтың нақты себептері болуы мүмкін.
Бұл себептерді түсіну бірнеше тұрғыдан маңызды:
- бұл ағзаның белгі беруі болуы мүмкін — жеңіл сусызданудан бастап белгілі бір минералдардың жетіспеуіне дейін;
- тұзды шамадан тыс қолдану зиян — ол қан қысымын көтереді, жүрекке салмақ түсіреді және жалпы жағдайға әсер етеді;
- егер себепті білсек — бұл әдетті бақылауға алып, пайдалы баламалар таба аламыз.
Физиология: дене тұзды өзінен өзі қалай талап етеді
Тұзды нәрсе жегіңіз келгенде, бұл көбіне дәмге деген құмарлық емес, ағзаның нақты қажеттіліктерімен байланысты. Бұл — өзінше белгі: ағзада бірдеңе дұрыс емес, және дене көмек сұрап тұр.
Сусыздану — басты себептердің бірі. Егер ағзада су жетіспесе, адам бейсаналы түрде тұзды қалайды. Неге? Себебі тұз сұйықтықты ағзада сақтауға және электролит теңгерімін ұстап тұруға көмектеседі — әсіресе ыстықта немесе қатты терлеуге әкелетін физикалық белсенділік кезінде.
Не істеу керек:
- көбірек су ішіңіз;
- рационға электролитті сусындарды қосыңыз — мысалы, кокос суы, газсыз минералды су немесе шөп тұнбалары;
- чипсы мен тұзды сухариктерді құрамында аз тұзы бар, жұмсақ баламалармен ауыстыруға тырысыңыз — бұл туралы кейінірек айтамыз.
Гормондар
Кейде тұзды нәрсе жегіңіз келуі — шөл немесе шаршаудан емес, ағзадағы ішкі өзгерістерден, атап айтқанда гормоналды ауытқулардан немесе пайдалы элементтердің жетіспеушілігінен болады.
Әйелдерде дәмге деген құмарлық гормондық фонға байланысты өзгеруі мүмкін. Бұл әсіресе байқалады:
жүктілік кезінде — прогестерон деңгейі жоғарылайды, қан тамырлары кеңейеді, қысым төмендеуі мүмкін. Мұны тұрақтандыру үшін ағзаға тұз құрамындағы натрий қажет;
етеккір алдындағы кезеңде — гормоналды ауытқулар мен су-тұз тепе-теңдігінің өзгеруі де тұзға құмарлықты тудыруы мүмкін.
Бұл — қалыпты жағдай, бірақ шамадан тыс кетпеу маңызды. Өңделген снэктердің орнына, қалыпты мөлшерде тұздалған пайдалы өнімдерді таңдаған жөн.
Минералдардың жетіспеушілігі
Кейде ағзаға өмір үшін маңызды минералдар жетіспейді — және ол мұны тұзды нәрсе жегіңіз келетін белгі арқылы білдіреді.
Ерекше маңызды элементтер:
- натрий — су теңгерімін реттейді, жүйке импульстарын жеткізуге қатысады;
- калий — жүрек пен бұлшықеттердің жұмысын қолдайды;
- хлор — ас қорытуды жақсартады және қышқыл-сілті балансын сақтайды.
Егер бұл элементтер жеткіліксіз болса, тұзға деген құмарлық күшейе түседі. Тұзды снэктерге жүгінудің орнына, рационға мыналарды қосқан жөн:
- теңіз балығы;
- жаңғақтар;
- кептірілген жемістер;
- көк шөптер (әсіресе шпинат пен ақжелкен).
Бұл денсаулыққа зиян келтірмей-ақ минералдық қорды толықтыруға көмектеседі.
Психологиялық және сыртқы себептер: бәрі тек денеде емес
Кейде тұзға деген құмарлық ағзаның физиологиялық қажеттіліктерімен байланысты емес. Кейде бұған эмоциялар, әдеттер және сыртқы орта әсер етеді. Енді тұзды тамаққа деген қалауды қандай психологиялық және сыртқы факторлар туындатуы мүмкін екенін қарастырайық — және бұл жағдайда не істеуге болатынын.
Стресс және эмоциялық кернеу
Алаңдаған кезде ағзада кортизол — стресс гормонының деңгейі көтеріледі. Мұнда бір қызық жайт бар: тұз оның концентрациясын уақытша төмендетіп, денеге қысқа мерзімді тыныштық пен жайлылық сезімін береді.
Сондықтан да мазасыз немесе шаршаған сәттерде біз чипс, крекер немесе тұзды жаңғақтарға жиі қол созамыз.
Не көмектеседі:
- релаксация тәжірибелері — медитация, тыныс алу жаттығулары;
- таза ауада серуендеу немесе кез келген дене белсенділігі;
- теңгерімді тамақтану — бұл қант деңгейінің күрт өзгеруін азайтады және зиянды тағамдарға деген құмарлықты төмендетеді.
Зерігу және автоматты әдет
Кейде біз тұзды нәрсені жей береміз, өйткені ішіміз пысты немесе «солай үйреніп қалғанбыз». Мысалы:
- кешкісін сериал көріп отырғанда — қол өздігінен тұзды тіскебасарға тартылады;
- жұмыста — шаршауды хруст еткен нәрсемен «басып тастау» әдеті бар;
- түскі астан кейін — «тағы бірдеңе жегім келеді» деген сезім пайда болады.
Бұл аштық туралы емес, бұл — рефлекс пен қайталанатын әрекет.
Не істеуге болады:
- әдетті пайдалысымен ауыстырыңыз — мысалы, чипс орнына бір уыс жаңғақ немесе көкөніс таяқшалары;
- қол астында балама нәрселер ұстаңыз — кептірілген көк шөп, тұзсыз нан чипстері, жидектер;
- тұзды нәрсе жегіңіз келген сәттерді саналы түрде бақылап үйреніңіз және ол сәтті немен алмастыруға болатынын ойланыңыз.
Кейде жай ғана көңілді басқа жаққа аудару жеткілікті — және құмарлық өзінен-өзі жоғалады. Ең бастысы — өзіңізді жазғыру емес, керісінше түсіну: ағзаңыз шынымен бір нәрсені қажет етіп тұр. Сіздің міндетіңіз — оның не екенін анықтап, пайдалы жолмен қамтамасыз ету.
Тамақтану әдеттері: тұз қажеттілікке айналғанда
Кейде тұзға деген құмарлық — жай әдет не көңіл күй емес, өмір салтының нәтижесі немесе ағзаның мәселесі туралы белгі. Енді қандай факторлар тұзды көбірек жеуге итермелейтінін қарастырайық.
Рациондағы тұз: тамақтың өзі үйреткенде
Егер тамақ рационыңызда жартылай дайын өнімдер, фастфуд, консервілер мен дайын тағамдар көп болса, сіз тұздың артық мөлшеріне үйреніп кетуіңіз мүмкін.
Дайын өнімдерде жиі «жасырын» натрий болады — ол дәмді күшейтеді, бірақ сонымен бірге тәуелділік те қалыптастырады.
Уақыт өте келе дәм рецепторлары осыған бейімделіп, тұз болмаса — тамақ дәмсіз, ал ағза — көбірек тұз талап ететіндей сезіледі.
Не істеуге болады:
- жаңа піскен, табиғи өнімдерді таңдаңыз;
- тұз мөлшерін біртіндеп азайтыңыз — рецепторлар қайта бейімделуі үшін;
- қаптамадағы құрамды оқып үйреніңіз және натрий мөлшері төмен өнімдерді таңдаңыз.
Денсаулыққа қашан назар аудару керек
Кейде тұзға деген құмарлық — медициналық мәселелердің белгісі болуы мүмкін. Міне, қандай жағдайлармен бұл байланысты болуы ықтимал.
Қалқанша безінің жұмысындағы бұзылыстар
Егер қалқанша безі тұрақсыз жұмыс істесе, натрий алмасуы бұзылуы мүмкін. Ағза мұны өтеуге тырысады, сондықтан тұзға қажеттілік туындайды.
Бүйрек пен несеп-жыныс жүйесінің аурулары
Созылмалы қабынулар (мысалы, пиелонефрит), несептас ауруы немесе бүйрек жетіспеушілігі — мұның бәрі сұйықтық пен тұз тепе-теңдігін реттеуге әсер етеді, нәтижесінде ағза тұзды іздейді.
Басқа ағзалардың созылмалы аурулары
Тұзға қатты құмарлық мынадай жағдайларда да байқалуы мүмкін:
- жүрек аурулары — әсіресе жүрек жетіспеушілігі кезінде;
- бауыр аурулары — зат алмасуы бұзылғанда;
- бүйрек үсті бездерінің бұзылыстары — бұл бездер минерал деңгейін реттейді.
Дәрі қабылдау
Кейбір дәрілер, әсіресе диуретиктер (зәр айдайтын құралдар), ағзадан натрий мен электролиттерді шайып шығарады. Соның салдарынан адам тұз арқылы осы шығынды өтеуге тырысады — тұзды тағамдарға құмарлық пайда болады.
Егер сіз осындай препараттарды қабылдап, дәмге деген әдеттеріңіздің өзгергенін байқасаңыз — бұл туралы міндетті түрде дәрігермен кеңесіңіз. Рационды немесе дәрі мөлшерін өзгерту қажет болуы мүмкін.
Тұзға құмарлықты тудыратын сирек аурулар
Кейде тұзды жеуге деген тұрақты құмарлық — жай дәмдік әдет емес, ауыр аурудың белгісі болуы мүмкін, оның ішінде сирек кездесетін генетикалық бұзылыстар да бар. Мұндай жағдайда ағзаның сигналына мән беріп, дәрігерге қаралған дұрыс.
Аддисон ауруы: кортизол жетіспеушілігі
Аддисон ауруы — сирек кездесетін эндокриндік бұзылыс. Бұл кезде бүйрек үсті бездері кортизол гормонын жеткілікті мөлшерде өндірмейді. Соның салдарынан ағза натрийді жоғалтады, бұл мына белгілерге әкеледі:
- тұзға деген күшті құмарлық;
- созылмалы шаршау мен әлсіздік;
- тәбеттің төмендеуі және салмақ жоғалту;
- терінің қарайып кетуі (гиперпигментация).
Бұл жағдай өмір бойы медициналық бақылауды және гормондық терапияны қажет етеді.
Барттер синдромы: тұздың бүйрек арқылы жоғалуы
Барттер синдромы — генетикалық ауру, мұнда бүйрек тұз бен электролиттерді ағзада ұстап тұра алмайды. Осы себепті натрий жылдам шығарылады. Негізгі белгілері:
- тұзды тағамға деген құмарлық;
- сусыздану;
- бұлшықет құрысуы мен әлсіздік;
- сүйектің сынғыштығы және сыну қаупі;
- тез шаршау.
Кистозды фиброз: натрий тасымалының бұзылуы
Кистозды фиброз (муковисцидоз) — тұқым қуалайтын ауру, ол өкпеде, асқазанда және басқа ағзаларда қою шырыштың жиналуына әкеледі. Бұл ағзада натрийдің қалыпты тасымалдануына кедергі келтіреді. Салдары:
- ағза тұзды тез жоғалтады;
- тұзды тағамға деген қажеттілік пайда болады;
- өсу мен жалпы дамуға кері әсер етеді.
- Ауру көбінесе бала кезден анықталады.
Анемия: темір жетіспеушілігі
Зерттеулер көрсеткендей, тұзды тағамға деген құмарлық теміртапшылық анемиясымен байланысты болуы мүмкін. Анемияның себептері мыналар болуы мүмкін:
- қан жоғалту;
- бүйрек аурулары;
- тұқым қуалаушылық факторлар.
Назар аударуға тұрарлық белгілер:
- шаршау мен әлсіздік;
- бас айналу;
- қол мен аяқтың тоңуы;
- зейін қою қабілетінің төмендеуі.
Егер сіз үнемі тұз жегіңіз келіп тұратын қарқынды құмарлықты сезінсеңіз және онымен қатар осы белгілердің бірі байқалса — міндетті түрде дәрігерге қаралыңыз. Ерте диагноз қою — ауыр асқынулардың алдын алуға көмектеседі.
Тұз қайда жасырынған: күтпеген көздер
Көптеген адамдар күнделікті тұтынатын тұздың негізгі бөлігі тұзды салғыштан емес, кәдімгі тағамдардан келетінін білгенде таңғалады. Бұл — «жасырын» тұз, және дәл осы ол — натрийдің күндік мөлшерінен асып кетудің басты себебі. Ал бұл уақыт өте келе денсаулыққа зиян келтіруі мүмкін.
Жасырын тұздың ең кең таралған көздері:
- нан және тоқаш өнімдері. Дәмі аса тұзды болмаса да, қарапайым нанның құрамында едәуір тұз болады. Біз оны күн сайын жейміз — сөйтіп, өзіміз де байқамай, натрийді көп тұтынамыз;
- жартылай дайын өнімдер. Жылдам сорпалар, лапша, мұздатылған тағамдар — дәмін күшейту және сақтау мерзімін ұзарту үшін көп мөлшерде тұз қосылады;
- шұжықтар, сосискалар, қақталған тағамдар. Мұндай өнімдерде тұз дәм арттырғыш және консервант ретінде қолданылады, сондықтан олар натрийге ең бай тағамдар қатарында;
- ірімшіктер мен сүт өнімдері. Қатты ірімшіктер, фета, ерітілген өнімдер — бейкүнә көрінгенімен, көбіне тұзы көп болады;
- консервілер мен тұздалған өнімдер. Көкөніс консервілері, балық және ет консервілері — өнімді ұзақ сақтаудың сенімді тәсілі, бірақ бұл тұздың көптігі есебінен жүзеге асады;
- соустар мен дәмдеуіштер. Соя соусы, кетчуп, майонез және дайын тұздықтар — кейде бір реттік тамақтанудың өзінде күндік натрий мөлшерінің жартысын қамтамасыз етеді;
- снэктер. Чипстер, сухариктер, жаңғақтар — тұз мөлшері бойынша нағыз «бомба», әсіресе оларды жиі және шектен тыс тұтынсаңыз.
Тұздың артық мөлшері немен қауіпті
Тұзды шамадан тыс тұтыну — зиянсыз әдет емес. Бұл денсаулыққа айтарлықтай қауіп төндіруі мүмкін.
- Жоғары қан қысымы. Тұз ағзада суды ұстап қалады, бұл қан көлемін арттырып, тамырларға түсетін қысымды көтереді. Бұл — гипертонияның негізгі қауіп факторларының бірі.
- Жүрек аурулары мен инсульттер. Қазақстанның Ұлттық қоғамдық денсаулық сақтау орталығының мәліметінше, жүрек-қантамыр ауруларынан болған өлім-жітімнің шамамен 32%-ы тұзды шамадан тыс тұтынумен байланысты.
- Ісіну мен жайсыздық. Аяқ, қол және бет — тұз көп болғанда тіндерде сұйықтық жиналып, ісік, ауырлық және шаршау сезімі пайда болады.
Егер денсаулығыңызды сақтағыңыз келсе, «жай ғана» көрінетін өнімдердің құрамына да назар аударыңыз. Тұзды азайту — дәмнен бас тарту емес, денеңізге және өз жай-күйіңізге қамқорлық таныту.
Тұз тұтынуды қалай азайтуға болады: қарапайым кеңестер
Тұз мөлшерін азайту — дәмнен айырылу емес. Керісінше, бірнеше оңай ережені ұстансаңыз, тағам дәмді болып қала береді.
- Тұзды тағамды тек тәрелкеде тұздаңыз. Осылайша тұздың мөлшерін бақылау оңайырақ болады және артық кетіп қалмайды.
- Қаптамаларды мұқият оқыңыз. Көптеген өнімдер (шұжықтар, консервілер, соустар, снэктер) құрамында «жасырын» тұз бар. «Натрий мөлшері азайтылған» белгісі бар нұсқаларды таңдаңыз.
- Табиғи дәм күшейткіштерді қолданыңыз. Шөптер, дәмдеуіштер, лимон шырыны, сірке суы — натрийсіз-ақ дәм берудің тамаша жолдары.
- Тұз мөлшерін біртіндеп азайтыңыз. Дәм рецепторлары уақыт өте бейімделеді, сол кезде тұзы аз тағамнан да ләззат аласыз.
- Көбірек көкөніс пен жеміс қосыңыз. Олар рационды теңгерімдеуге көмектеседі және тұз тұтынуды азайтады.
Тағамға деген әдетті өзгерту — денсаулық пен жақсы көңіл күйге бастар жол. Тұзды аз тұтыну арқылы сіз жүрек пен қан тамырларын жеңілдетіп қана қоймай, шын мәнінде тағамның дәмін сезіне бастайсыз.