Қазақ ұлттық киімі — бұл жай ғана киім емес, ол — даланың рухын, ата-бабаларымыздың өмір салтын және дәстүрлерін жеткізетін тірі тарих. Бай өрнектер, табиғи маталар, танымал силуэттер — мұның бәрі терең мағына мен мәдени жылылыққа толы. Мұндай киімдер бірден назар аударады, өйткені оларда эстетика, ыңғайлылық және терең символика үйлесім тапқан.
Бүгінде ұлттық киім өткеннің еншісінде қалған жоқ. Ол заман ағымымен бірге өзгеруде: дәстүрлі пішіндер мен өрнектер қазіргі сән топтамаларында, мерекелерде және сән көрсетілімдерінде жиі кездеседі. Бұл — түп-тамырмен байланысты сақтай отырып, алға жылжуға, қазақ мәдениетін жаңа буын мен әлемге таныстыруға мүмкіндік береді.
Ерлер костюмі: уақыт сүзген дәстүрлер
Қазақтың ер-азаматтарының киімі – жай ғана қолайлылық пен жел-суықтан қорғану емес. Оның әр элементі терең мағынаға толы, ер адамның өмір салтын, мәртебесін, жасын және әлеуметтік орнын айқындайды. Киім климатқа, тұрмыс салтына және қолөнер ерекшеліктеріне сай таңдалған.
Бүгінде ерлердің ұлттық костюмі өзектілігін жоғалтқан жоқ: ол дизайнерлерге шабыт беріп, этностильде кең қолданылып, мәдени болмыстың маңызды бөлігі болып қала береді.
Шапан: құрметті мәртебенің белгісі
Ер-азаматтардың гардеробындағы ең басты киімдердің бірі ежелден-ақ шапан (чапан) болған — кең, түзу пішінді, кең әрі ұзын жеңді сырт киім. Оны жүн, барқыт, жібек сияқты тығыз маталардан тігіп, көбіне мақта немесе жүн астармен қалыңдатады. Алтын не күміс жіппен кестеленіп, әшекейленген шапандар айрықша бағаланады. Мұндай киімді дәстүрлі түрде бірнеше қабаттап кию қатал дала қыстарында да жылы әрі жайлы болуға мүмкіндік береді.
Күпі: дала желдерінен қорған
Күпі — ауа райына төзімді, практикалық дәстүрлі сырт киім. Оны қой немесе түйе жүнін басып, үстіне армячинамен не қағаз негізді арнайы матамен қаптайды. Мықтылығы мен жылу сақтайтын қасиеттерінің арқасында күпі қатал климаты бар дала өңірлерінде ұзақ уақыт бойы таптырмас киім болып келген.
Шалбар-сым: көшпендінің қолайлылығы
Ыңғайлы әрі берік шалбар-сым — ер-азаматтың ұлттық киіміндегі міндетті бөлшек. Кең қонышты бұл шалбарды алғашында былғарыдан, күдеріден немесе түйе жүнінен тіккен, кейінірек барқыт, плюш пен жібектен тіге бастады. Ерекшелігі — ат үстінде матаны тоздырмайтын, санның ішкі жағына салынған былғары жамаулар. Шалбар балағы етік қонышына салынып, ер-тұрманға отыруға да, жаяу жүріске де қолайлы.
Бешпет: жылулық пен стиль
Көйнектің үстінен бешпет киіледі — бұрын күнделікті де, салтанатты жағдайларда да қолданылған, денеге қонымды сырт киім. Оны қалың матадан, көбіне астарлап немесе қысқы нұсқасы үшін мехпен тігеді. Бешпетті кестемен әшекейлеп, белбеумен буады, бұл пішінге жинақылық беріп, иесінің мәртебесін айқындайды.
Аксессуарлар: бейнені толықтыратын соңғы штрихтар
Ең қарапайым киімнің өзі дұрыс таңдалған аксессуарлар қосылғанда бірден түрленіп шыға келеді. Қазақ дәстүрінде олар жай сәндік бұйымдар емес — әр заттың өз практикалық қызметі бар және иесінің мәртебесі, жасы мен тұрған өңірі жөнінде сыр шертеді. Ерекше көңіл бас киімдерге, аяқ киімге және белдікке бөлінген: дәл солар образды аяқтап, оны айшықтай түседі.
Ер-азаматтардың бас киімдері:
- тақия — ою-өрнекпен кестеленген дөңгелек жеңіл бас киім;
- айыр қалпақ — киізден жасалған биік, конус тәрізді бас киім;
- бөрік — төрт қилы пішінді, құндыз, түлкі не қасқыр терісімен көмкерілген мехты бас киім.
Аяқ киімді қалың былғарыдан тіккен. Олар жұмсақ табанды биік етіктер болып, ат үстінде де, ұзақ жорықта да жайлы болған. Қыс мезгілінде етіктің ішіне киіз байпақ, жазда жұқа ұлтарақ салған. Кейбір жұптары кесте немесе бедерлеумен әсемделген.
Кісе (белдік) қалың былғарыдан жасалып, бедерлі өрнекпен, металл бөлшектермен және түрлі ою-өрнекпен безендірілетін. Ол киімді бекітіп қана қоймай, қынап, темекі сауыт, шақпақ тас не кисет салуға ыңғайлы орын қызметін атқарды. Дәулетті адамдардың кіселері тіпті бай көрінетін — күміс әшекейімен, күрделі нақышымен иесінің жоғары мәртебесін айқын көрсететін.
Әйелдер костюмі: нәзіктік, символика және дәстүрлер
Қазақтың әйел киімі — сұлулықтың, мәртебенің әрі терең мәдени мағыналардың айқын көрінісі. Әр бөлшектің өзіндік мәні бар: көйлек пішініне, матаның түсіне, бас киім түріне қарап, әйелдің тұрмыста екенін, жасын және қай рудан шыққанын оңай аңғаруға болатын. Әшекей, кесте, аң терісі мен өрнектер тек сәндік емес, символдық жүк арқалап, күнделікті киімді ішкі жан дүниенің көрінісіне айналдырады.
Көсетек: барлық дәуірге лайық әйел көйлегі
Көсетек — дәстүрлі әйел көйлектерінің жалпы атауы, оның пішіні жасы мен мәртебесіне қарай өзгерген:
- қыздардың көйлегі жеңіл, желбіршекті, мол етекті болып, жастық пен әсемдікті айшықтайтын;
- тұрмыстағы әйелдер көйлегі кеңірек, жабық жағалы, көзге түсе бермейтін түсті, безендіруі мінсіз аз.
Тігуде мақта, жібек, жүн қолданылған. Жен мен жаға шашағымен, кестемен немесе алтын-күміс таспамен әсемделуі мүмкін.
Ұзату көйлек: қалыңдықтың сәні
Ұзату көйлек — қазақ қызының өміріндегі ең маңызды киім, дәстүрлі той көйлегі. Ол ұзын жейдеден, камзолдан және шапаннан тұрады, барқыт, атлас, жібек сияқты сәнді маталардан тігіледі. Түс пен үлгі руға және өңірге қарай түрленеді. Көйлек кесте, моншақ, алтын не күміс жіппен әшекейленіп, бақыт, береке және ұрпақ жалғастығын тілеуді меңзейді.
Камзол: талғампаз сырт киім
Камзол — көйлек үстінен киілетін, жеңсіз, денеге қонымды жилет. Оны барқыттан, шұғадан, киізден тігіп, күміс түймелермен, қапсырмалармен, таспамен безендірген. Жастар камзолдары ашық түстерімен әрі бай өрнектелуімен ерекшеленсе, егде әйелдердің камзолдарына күңгірт, ұстамды реңктер мен қарапайым әшекей тән.
Шапан: даладағы нәзік сән мен жылылық
Қыста қазақ әйелдері жылы шапан киген — мақталы немесе жүн астарлы, кең пішімді сырт киім. Бүгінде дәстүр жалғасуда: заманауи шапандар тығыз матадан сәндік сырмамен тігіліп, жаңа буын жылытқыштары қолданылып, көне үлгілердің пішіні мен эстетикасын сақтайды. Мұндай киім күнделікті қолданыста да, этноаксессуар ретінде де танымал.
Бас киімдер: дәстүр мен әйел тағдырының тілі
Қазақ мәдениетінде әйелдің бас киімі жай әшекей емес: ол оның жасын, отбасылық мәртебесін, руын, тіпті өміріндегі рәсімдік кезеңдерді де білдірген. Мұндай бұйымдар өзінше «визит картасы» болып, салт-жоралғы жүйесінде маңызды рөл атқарған.
Қыз-келіншектердің бас киімдері жеңілдігімен әрі нәзіктігімен ерекшеленетін. Жас қыздар үкі, тауыс немесе аққұтан қауырсындарынан жасалған шоқтармен сәнделген шағын тақия киген — бұл әшекейлер бойтұмар әрі тазалықтың нышаны саналған. Танымал үлгілердің кейбірі:
- қамшат бөрік — құндыз не сусар терісімен жиектелген, сәндік қауырсындары бар мехты бөрік;
- алтын бөрік — алтын жіппен кестеленген бөрік;
- қалмар-жан бөрік — меруерт, салпыншақ пен алқалармен мол безендірілген бас киім.
Қазақ мәдениетінде саукеле — қалыңдықтың тойдағы бас киімі — айрықша орын алған. Биіктігі 70 сантиметрге дейін жететін бұл конус пішінді бас киім қауырсындармен, жактау салпыншақтарымен безендіріліп, алтын-күміс, қымбат тастармен әшекейленген. Желке тұсында молшылық пен берекенің нышаны саналатын балық басының бейнесі жиі бейнеленетін. Саукелеге кестеленген вуаль тағылып отыр. Бұл бас киімді тек үйлену тойында ғана емес, тұрмыс құрғаннан кейінгі алғашқы жылда да ерекше күндері киген.
Некеге тұрғаннан кейін әйел одан қарапайымдау, бірақ мәні кем түспейтін бас киімдерге көшкен:
- бергек (қасаба) — кесте мен таспамен сәнделген шағын тақия;
- желек — үйлену тойынан кейінгі ең алғашқы айларда тағылатын жеңіл жібек орамал;
- кимешек — мойын, иық пен кеудені жабатын ақ бас киім, көбіне тұңғыш бала туғаннан кейін киіледі;
- шылауыш — кимешектің үстінен байланатын кең орамал немесе тюрбан;
- жаулық — жазғы маусымға арналған жеңіл матадан тігіліп, кейде мехпен жиектелетін бас киім;
- күндік — жасы үлкен әйелдер тағатын, сәл жалпақтау тюрбан.
Бұл бас киімдердің әрқайсысы күнделікті немесе мерекелік киімнің бөлшегі ғана емес, әйелдің тағдыр жолын — жастықтан кемелдікке, бойжетуден аналыққа дейінгі кезеңдерін бейнелейтін рәміз еді.
Аяқ киім: қолайлылық пен нәзіктік
Қазақ дәстүрінде әйелдің аяқ киімі образдың маңызды бөлігі болып, иесінің талғамы мен дәулетін көрсеткен. Оларды берік, мұқият иленген былғарыдан, соның ішінде ерекше бедерлі шагрен былғарыдан қолмен тіккен. Безендіру шешуші рөл атқарған: аяқ киім кестемен, бедерлеумен, металл әшекейлермен өрнектелген.
Пішіні мен материалы маусымға және қолданылуына қарай өзгеріп отырған:
- қысқы етіктер міндетті түрде ішіне тері салынған, қатал климатта жылуды сенімді сақтаған;
- жазғы үлгілер иілген тұмсықтарымен, шағын өкшелерімен ерекшеленіп, жүріске ыңғайлы болған;
- күнделікті аяқ киім — төмен өкшелі туфли мен бәтеңкелер, бір мезетте практикалық та, сәнді де.
Қазақ шебер-етікшілері нәзік қолөнерімен танымал болған. Олардың туындылары ұзаққа шыдамды, жайлы әрі көркем өрнектерімен әр жұп аяқ киімді нағыз қолөнер туындысына айналдырған.
Әшекейлер — жай жарқыл емес
Қазақ әйелдері әшекей бұйымдарды тек сұлулық үшін ғана емес, олардың мәні мен қорғаушы күші үшін де жоғары бағалаған. Әр бұйымның өзіндік символикасы болып, ол көз тиюден сақтап, иесінің қоғамдағы орнын айқындап тұрған.
Кең таралған әшекей түрлері:
- алқалар мен бойтұмарлар;
- күміс білезіктер мен салмақты сырғалар;
- тас қондырмалы белдіктер;
- тасты сақиналар.
Күміс ерекше қадірленген — ол тұмар саналып, береке мен игілік әкеледі деп сенген. Көптеген әшекейлер отбасының қымбат мұрасына айналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған.
Символика: киім тілі
Қазақтың ұлттық киімі — тек талғам мен дәреженің айнасы емес. Матаның түсінен өрнектің ең ұсақ бөлшегіне дейінгі әр элемент терең мағынаға толы. Мұндай киім халықтың салт-жоралғыларымен, өмір белестерімен және мәдени дәстүрімен тығыз байланысты болған. Ол адамды сәндеп қана қоймай, оның тегі, нанымы, ниеті мен ішкі дүниесі туралы үнсіз хабар жеткізген.
Түс — рухтың көрінісі
Қазақ мәдениетінде киім түсі айрықша мәнге ие. Ол ешқашан кездейсоқ таңдалмай, керісінше, жағдайға, жасқа, мәртебеге немесе иесінің білдіргісі келген тілекке сай саналы түрде іріктелген. Мысалы:
- қызыл — күш-қуат, энергия және өмірдің рәмізі;
- жасыл — үміт, ұзақ ғұмыр мен тұрақтылықтың түсі;
- қызғылт сары — қуаныш, жылулық және жігерді білдіреді;
- сары — рухани кемелдік пен даналықтың белгісі.
Жарқын түстер көбіне жастардың киімінен көрінсе, сабырлы реңктер үлкен жастағы адамдарға тән болған.
Ою-өрнектер: тарихы бар нақыштар
Ою-өрнек – қазақ киімінің ең көркем бөлшектерінің бірі. Бұл нақыштар көйлек, камзол, бас киім, аяқ киім мен белдікті безендіріп, әрқайсысы терең мағына жүктеген. Өрнектерде жиі бейнеленетіндер:
- табиғат элементтері — күн (өмір мен қуат), толқын мен су (тазалық, өмір ағысы), гүлдер мен жапырақтар (өсу, әйелдік энергия);
- қорғаныш символдары — қошқар мүйізі мен түйе табан өрнектері жын-шайтаннан, көз тию мен бәле-жаладан сақтайды;
- тілек өрнектері — шығыс гүлі мен шұғыла бақытты, құнарлылықты, отбасындағы үйлесімділік пен рухани өркендеуді білдіреді.
Шеберлер бұл өрнектерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, бабалардың тарихи жады мен сенімін сақтап келген.
Рәсімдер мен мерекелердегі киім
Қазақ киімі өмірлік салт-жоралғылармен тығыз байланысты. Әсіресе той-думан мен обрядтық жағдайларда оның орны айрықша:
- Қалыңдықтың той киімі — ұзату көйлек — ең салтанатты бейнелердің бірі. Бұл қымбат матадан тігілген, асыл кестемен безендірілген көйлек-жейде, камзол және шапаннан тұрады. Ансамбльдің шарықтау шегі — биік саукеле: қауырсындармен, алтын-күміспен, асыл тастармен әшекейленген бұл бас киім күнді, жаңаруды және бақытты неке одағын меңзейді.
- Көктемнің келуін, жаңаруды паш ететін Наурыз мейрамы да дәстүрлі киіммен тойланады. Бұл күні қазақтар ең әсем, кесте мен ою-өрнекке бай киімдерін киіп, жаңа жылдың жарық басталуына әрі ата-салтқа құрметін білдіреді.
- Жауынгерлік киім төзімділігі және айрықша безендірілуімен ерекшеленген. Оны былғарыдан, киізден, кейде металл бөлшектер қоса отырып тіккен. Мұндай киімдегі өрнектер ерлік, батырлық және белгілі бір руға жататындықты білдірген. Салтанатты сәттерде жауынгерлер көз тартар ең сәнді сауытын киіп, мәртебесін де, жауынгер рухын да айқын көрсеткен.
Дәстүрдің заманауи үні
Бүгінде қазақтың ұлттық киімі шынайы жаңғыру дәуірін бастан өткеруде. Бірегей өрнек, силуэт пен символиканы сақтай отырып, ол күнделікті сәнге еркін еніп, тек Қазақстанда ғана емес, шетелде де үлкен қызығушылық тудырады. Қазіргі дизайнерлер мәдени түп-тамырға жиі үңіліп, дәстүрді қайта пайымдап, этникалық нақыштарды заманауи пішіндер мен материалдарға шебер енгізуде.
Қазақ стилінің элементтері пальто мен көйлектен бастап футболка, спорттық костюмдер мен аксессуарларға дейін сан алуан киім түрлерінде көрініс табады. Өрнектер жағалар, манжеттер, қалталар мен етектерді безендіріп, күнделікті бұйымдарды мағынаға толы сәнді детальдарға айналдырады. Мұндай акценттер даралықты, талғамды және мәдени мұрамен байланысты айқын паш етеді.
Бүгінде той сәніне ерекше көңіл бөлініп отыр: қазақ қалыңдықтары арасында ұлттық элементтері — кестесі, табиғи маталары мен дәстүрлі пішіндері бар көйлектерді таңдайтындар көбейе түсті. Мұндай үлгі салтанат пен мәдени төлтумалықты ұштастырып, жүрек тербетіп, шабыттандыратын айрықша бейнелер жасайды.
Ұлттық киім халықаралық сахнада да жарқын үн қатады. Айқын мысал — сахнаға жиі шапан киіп шығатын Димаш Құдайберген. Оның стилі күллі әлемде қазақ мәдениетіне деген қызығушылықты арттырып келеді. Тіпті кейбір шапан үлгілері «Димаш», «Обама» сияқты атаулы аттарға ие болып, олардың танымалдығы мен танылуын паш етуде.
Қазақстандық дизайнерлер өз топтамаларын халықаралық сән көрсетілімдерінде ұсынуда. Мәселен, Айжан Бекқұлова Иркутск қаласындағы «Этноподиум» фестивалінде белдемше және басқа да дәстүрлі элементтерді паш етті. Бұл көрсетілімдер ежелгі формалар мен қазіргі трендтердің қаншалықты табиғи ұштаса алатынын көрсетеді.
Қазақы нақышқа деген қызығушылық әлемдік сән үйлерінің жұмыстарында да айқын көрінеді. Balenciaga, Dior, Louis Vuitton сынды брендтер шығыс эстетикасы мен символикасынан шабыт алып, өз коллекцияларына этноэлементтерді жиі енгізіп жүр. Сонымен қатар Baikonur және Abadan Design сияқты жергілікті брендтер де қарқынды дамып келеді. Олар дәстүр мен заманауилықтың тоғысында өзіндік стиль қалыптастырып, Қазақстанда да, шетелде де сүйіп киілетін киімдер шығаруда.
Қазақ ұлттық киімі мәдениеттің өміршең бөлшегі болып қала береді. Бүгінде ол дәстүрлерді сақтап қана қоймай, оларды әлеммен бөлісуге де мүмкіндік беріп, дала елінің бай мұрасына деген құрметті, қызығушылықты және мақтаныш сезімін оятады.